Qadimiy Aqmescitte kezinti, Aqyar ya da Kefe yalılarında raatlanmaq bile. Bu ve diger adlar Qırım yarımadasında er keske belli degil. Aksine, Simferopol, Sevastopol ve Feodosiya er bir haritada qayd etile.
Lâkin bu adlar, Rusiye imperiyası zamanından berli sistemli ad deñişmeleriniñ neticesidir. Qırımtatar adlarını deñiştirüvniñ daa bir dalğasınıñ müellifi — İosif Stalin. O, yarımadadan tamır halqınıñ hatırasını silmege nasıl muvafaqiyet kösterdi ve deñizciler Stalinge dağ ve özenlerniñ adlarını deñiştirmege nasıl imkân bermedi, dep Suspilne Qırım tarif ete.
Qırımdaki ilk ad deñiştirüvler XVIII asırda Qırım hanlığı zapt etilgende başlandı. O vaqıt Rusiye İmperiyası büyük şeerlerniñ adlarını deñiştirdi: Aqyar Sevastopol oldı. Kezlevniñ adı Yevpatoriya oldı. Kefe ya da Kafa, Feodosiya oldı. Qırımtatar adlarınıñ deñiştirilmesiniñ eñ büyük dalğası ise 1944 senesi qırımtatarlarnıñ sürgünliginden soñ başlandı, dep Qırımtatar maaliy merkeziniñ reisi Eskender Bariiev ayttı.
"Bu, ilk evelâ, Qırımda er şeyni tamır qırımtatar halqını hatırlatmaycaq şekilde yapmaqnen bağlı. Tarihiy, kerçek bir ad aqqında aytsaq, o, efsane ya da masalnen bağlıdır. Köktebel — böyle yuqarı mavı memleket. Ve bu kerçekten de Qaradağ, qaranlıq başlağanda, tañ açqanınen bağlı — biz mavı fon köremiz", — dep Eskender Bariiev ayttı.
Bariiev dedi ki, sürgünlikten soñ yarımadağa ruslar yerleştirildi. Ve olarnen beraber toponimler de deñiştirildi.
"Bu köçip kelgen insanlar, kelgen yerlerine öz adlarını qoydılar. Bu sebepten Qırımda Orlovka kibi adlar peyda oldı. Bundan da ğayrı, o vaqıt ŞSCB Silâlı quvetleriniñ temsilcileri, meselâ, Qırımda elâk olğanlar ya da Ekinci cian cenkinde Şuralar Birliginiñ qaramanları şerefine adlarnı bermege tırıştılar", — dep Bariiev ayttı.
Şeerlerniñ adlarını meyvalarnıñ adlarınen de — Vınogradne, Abrıkosivka — ya da ayvanlarnıñ adlarınen deñiştirdiler. Tarihçı Martin-Oleksandr Kıslıy dedi ki, qırımtatarlarğa ait olğan adlarnı degil de, bitaraf adlarnı qullanmaq kerek. ŞSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1948 senesi mayısnın 18-nde çıqarğan fermanınen 1062 qırımtatar adı deñiştirildi. Böylece, sürgünlikten soñ dört yıl içinde yarımada aman-aman bir buçuq biñ tarihiy toponimini coydı.
"Fırqa eyyetinden yerli fırqa gazetasına emir keldi. Muarrir vazifeni kâtipke berdi. Ve o, bütün gece adlarnı deñiştirmek içün cedvel tizdi. Abrıkosove, Vınogradne kibi meyvalı adlar bitken soñ, insan adları qullanıldı: Mıkolayivka, İvanivka. Bu efsane kerçekten bar. Adlar yaramay edi. Yalıñız ayrı-ayrı allarda ideologik manası bar edi ya da şuralar erbaplarından birini ürmet ete ediler", — dep tarihçı tarif etti.
Qara deñiz strategik institutınıñ yolbaşçısı Andriy Klımenko dedi ki, başqa coğrafik adlar da deñiştirildi — özenler, dağlar, körfezler, vadiyler.
"Bu, toprağını işaretlegen köpek kibi bir şey. Olar bir şeyni tutıp aldılar, bu olarnıñki degil, lâkin onı deñiştirmek kerek. O, er vaqıt rus edi kibi körünsin. Dağlar, ormanlar, özenler, vadiyler — er şey bir şey kibi qabul etile. Evler, soqaqlar — cenk ya da zelzeleden soñ yoq etilecek. Tabiat ise daa uzun sürer", — dep Klımenko ayttı.
Amma bu plannı yerine ketirmege imkân olmadı. Deñizcilerni kederlendire edi, çünki deñizde kâğıt haritalar qullanıla edi. Tabiiy obyektlerniñ adlarınıñ deñiştirilmesi navigatsiyada bir qarışıqlıq yarata bile.
"Geminiñ yolunıñ tışında Roman Qoş dağı körünse, demek Yalta sol tarafta. Deñizciler biraz kosmopolit olalar. Olar deñizler daima bar olğanını ve siyasetçiler deñişkenini bileler. Qırımtatar adlarını eşitmek olar içün qıyın edi, amma olar öyle ediler. Ve bu, Qırım Rusiyege ait olğanına dair miflerni yoq ete edi", — dep Andriy Klımenko tarif etti.
Bariievniñ hatırlağanına köre, Qırımğa tarihiy adlarını qaytarmağa mustaqil Ukrayina vaqtında başladılar.
"O vaqıt men qırımtatar gençler merkeziniñ yolbaşçısı edim. Adlarnı qaytaruv esnasını başlattıq. Amma siyasiy irade yoq edi. Ukrayina qanunlarına köre ise yerli cemaatnıñ qararı kerek edi. Cemaat ise, esasen köçip kelgenlerden ibaret. Ve, elbette, olar ketirgen adlarnı saqlap qalmaq içün faydalandılar", — dep Qırımtatar maaliy merkeziniñ reisi ayttı.
O vaqıt Qırım gençleri onca tarihiy adnı öz başına qayttı.
"Coğrafiya mütehassıslarından biri teklif etti: adlı levhanıñ yanında tarihiy levhanı qoysaqmı, aceba? Meselâ, "Daçne" levhasında ve yanında tarihiy adı. Bizler tahta levhalarnı kesip, yazıcı boyalarını qullana edik. 1997 senesi mayısnıñ 18-ne yaqın böyle bir aktsiya keçirildi. Eñ faal Sudaq rayonı edi", — dey Bariiev.
Qırım işğalinden bir yıl keçken soñ, Yuqarı Şura şuralar toponimleriniñ, hususan Qırımnıñ adlarınıñ deñiştirilmesinen bağlı dekommunizatsiya qanunını qabul etti. 2023 senesiniñ arman ayında, tolu miqyaslı istilâdan soñ, parlament yarımadada tarihiy adlarınıñ qaytarıluvı aqqında ayrı qanunnı qabul etti. 69 meskün yerniñ adları deñiştirildi. Meclis reisi Refat Çubarovnıñ aytqanına köre, Ukrayina milliy hatıra institutı şimdilik tahminen yüz adnı tasdıqladı — kerekli sayıdan 10%-den azdır.
"Adlarnı deñiştirüvnen oğraşqan yetekçi adamlardan biri dedi ki: "1444 adnı qaytarıp, Qırımnıñ zemaneviy haritasını tasavur ete bilesiñizmi? Anda ukratinlik iç bir şey qalmaycaq". O, aqılsızdır, çünki şunı añlamay: ukrayin Qırımınıñ qırımtatar adı — bu ukrayin adıdır", — dedi Çubarov.
Şimdilik Qırımnıñ tarihiy adlarını qaytaruv esnası devam ete. Krasnoperekopsk 9 yıldır Yañi Qapu, Kirovske ise İslâm Terek olaraq adlandırılsa, Sevastopolniñ vaziyeti o qadar qolay degil. Aqyarnıñ kene Aqyar olması içün Ukrayina Anayasasına deñişmeler kirsetilmeli, çünki bu şeerniñ mahsus memuriy statusı bar.
Telegram, WhatsApp, Facebook, TikTok ve YouTubede Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız
