Volodımır Lâşenko – Ukraina Milliy şurasınıñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki telekörüv ve radio meseleleri vekilidir. Bu vazifede bir seneden berli buluna, onıñ vazifeleri arasında, hususan, Qırım kütleviy haber vastalarınıñ işini nezaret etmektir. Suspilne Qırım, kütleviy haber vastalarında Krasnoperekopsk ya da Oktâbrske dep aytmaq ne içün yalıñız yañlış degil, aynı zamanda qanunsız olğanı ve Qırım işğalden azat etilecek soñ ukrain yayınınıñ ğayrıdan tiklenüvi planı olıp-olmağanı aqqında Milliy Şurasınıñ vekilinen subetleşti.
— Suetimizni ukrain kütleviy haber vastalarında Qırım mevzusınıñ aydınlatılmasınen başlamaq ister edim. Siziñ fikiriñizce, bu yeterli olurmı?
Silâlı quvetlerimiz Qırımnı azat etmek maqsadınen, Qırım topraqlarındaki bazı kommunikatsiyalarnı yoq etmek içün faal areketler başlağanda, o, kütleviy haber vastalarınıñ çoqusında peyda ola. Bu olmağan taqdirde, o, tek Qırım malümatına has olğan media yayınlarında ya da gazetalarda qala. Böyleliknen, er kes muntazam olaraq malümat berecek olsa da, umumukrain kütleviy haber vastalarında böyle bir şey yoq.
— İşğal etilgen topraqlardan köçip kelgen kütleviy haber vastaları devlet tarafından qoşma yardımğa muhtacmı?
Kerçekten de öyle. Ne içün? Birinciden, Ukrainanıñ qanunlarında vaqtınca işğal etilgen topraqlardan, hususan Qırımdan, köçürilgen media bar olğanını belgilemek kerek. Çünki bugünde-bugün qanunlarda böyle bir şey yoq. Qanunğa köre, muarririyet qararları vaqtınca işğal etilgen topraqta qabul etilse, bu media Ukrainada çalışıp olamay, muarririyet qararlarını qabul etüv merkezini deñiştirmeli, Milliy şurağa bu aqqında haber etmek kerek, soñ ise muarririyetni kontrol etilgen topraqqa deñiştirmeli.
Biz epimiz bilemiz ki, kütleviy haber vastalarımıznıñ episi hususiydir. Ve er angi haber vastası esasen öz faaliyetinden elde etken parağa esaslana. Qırımdan köçürilgen ve Qırım seyircilerine mahsus olğan matbuat vastaları Qırım seyircilerinden para alamaylar, amma olarnıñ mündericesi Qırım seyircilerine mahsustır. Bu iş, Qırımnı em Ukrainada, em de dünyada haberlerniñ diqqat merkezinde tutmaq içün yapıla. Bu kibi haber vastaları devlet ya da grant yardımına muhtac. Bugünde-bugün böyle bir şey yoq. Devlet yalıñız balalar içün ya da edebiyat-medeniy matbuat vastalarını destekley. Ve tek yazılğan matbuat vatsalarını. Başqa bir destek olmalı, sistematik olmalı.
— Qırım mevzusında çalışqan kütleviy haber vastalarınıñ hususiyetleri nasıl?
Qırım aqqında malümat almaq içün menbalar kerek. Tasdıqlanğan menbalar, ya da bizge işanğan menbalar pek müimdir. Bugünde-bugün bu pek qıyın. Bu havfsızlıq meselesidir: Qırım topraqlarında çalışqan er bir menba açıq olamaz, çünki onıñ içün işğalcilerniñ mahsus hızmetleriniñ közüne tüşe. Ve ondan soñ jurnalist Yesıpenko (Vladıslav Yesıpenko, işğalciler tarafından Qırımda 2021 senesi saban ayında tutulğan jurnalist - muar.) ya da Qırım topraqlarında jurnalist faaliyetini alıp barğan vaqıt tutulğan başqa jurnalistlerniñ başına kelgenler kele.
— Vaqtınca işğal etilgen topraqlarda malümat tarqatmaq içün yeterli qadar çalışamızmı?
Bugünde-bugün bizim Ukrainanıñ başqa bölgelerinde olğanı kibi malümatnı yetkizecek kanallarımız yoq. Yani, televizion ve radio kanalları qapatıldı.
Ne yapmaq mümkün? Olarnı yoldaş ya da internet vastasınen bildirmek mümkün. Ne yazıq ki, Ukraina öz yoldaşlarını orbitağa çıqarıp olamadı ve ukrainlerge Avropa şirketleri bergen yoldaşlarnı qullanmağa mecbur. Bugünki künde meslesi şunda ki, rusiyelilerniñ öz yoldaşları bar, ve olar olarnı böyle yerleştirdiler ki, tabaqnıñ yönelişine köre, bu topraqta kimdir ukrain kanallarını seyir ete ya da etmey bile. Onıñ içün bu qaynaqnıñ havfsızlıq anları bar.
Başqa haber kanalı ise — İnternettir. Mında rusiyeliler blok etmege tırışqan YouTube platforması bar edi, malümatnıñ irişimini yavaşlatalar. Ve o qıyın ola, çünki tehnikiy ceetten baqmaq mümkün degil, signal keçmey ve bu da büyük bir mesele. Şunıñ içün bugün bizim Rusiyede blok etilmegen içtimaiy ağlarımız qala. Hususan, vaqtınca işğal etilgen topraqlarda populâr olğan Telegram. Amma onıñ havfsılzıq qusurları bar, çünki biz bilemiz ki, Telegram — bu, bütünley Rusiye havfsızlıq hızmetleri tarafından nezaret etilgen Rusiye platformasıdır.
— YouTubeniñ blok etilmesi aqqında. Qırımnıñ sakinleri sıñırlamalarnı nasıl keçe bileler?
Olarnı çetke çekmek içün VPN tevsiye etile, amma Rusiye nezareti altında olğan topraqlarda bu tehnologiya yasaq etile. VPN qullanğanı içün memuriy mesüliyetke çekilmek ve atta kerçek cezalar almaq mümkün. Şimdi ise, Tor browser kibi, pek çoq menbadan malümat alğan torrent kibi tehnologiyanen çalışqan browserlerni yasaq etip olamaylar. Ve onı blok etmek mümkün degil, amma bu browser vastasınen malümat aluv tezligi pek azdır.
— Topraq işğalden azat etilecek soñ vaqtınca işğal etilgen topraqlarda tilni tez vaqıtta ğayrıdan tiklemek kontseptsiyası barmı?
Böyle bir kontseptsiya bar, lâkin añlamaq kerek ki, bu sade bir qarar aqqında bir ikâye degil. Topraqlar işğalden azat etilecek soñ elde etecek çoq malümatnı bilmeymiz. Bizge berilgen topraqnıñ miqdarı, onıñ ne qadar bozulacağı, ealige ne qadar malümat berilecegine köre, bu meseleler birinci yerde turmaqta.
Eger de biz, meselâ, qulleler ya da internet olmağan, ya da bütünley viran etilgen bir topraqqa barsaq, o topraqnıñ ealisi içün müim olğan malümatnı yetkizmege mecbur olurmız. Bu sebepten, basma matbuatnıñ üstünligi olacaq, ve devletniñ diqqatını celp etmek kerek olacaq. Eger, misal içün, internet olsa, amma canlı yayınlar yetmeycek bir vaziyet olsa, elbette, yazılı matbuat vastalarınen beraber, öz malümatını internet vastasınen tarqatqan matbuat vastalarına da destek köstermek kerek olacaq. Em de Rusiyeniñ özü nasıl bir vaziyette bulunacağı da pek müimdir: o, bizim aytqanlarımıznı yapmağa mania ola bilip-bilmeycekmi.
Meselâ, Rusiye Federatsiyasınıñ topraqlarında, Tamanda, bergi ya da radio yayınlayıcılar bar ve ruslar çoqtan berli, telniñ bir qısmında tutula bilgen analog yayınını qullanalar. Eger olar teşviqat tarqatmağa devam etseler, bu bizge keder etecek. Bu olmasa, Ukraina vatandaşlarına bir vaqıtları olmağan malümatnı yetkizmek içün eñ yaqın vaqıtta teleradioyayınnı meydanğa ketirmek içün diqqatımıznı celp ete bilecekmiz. Yañı bir müim şey - bu malümatnı ne tilde yetkizecegimizdir. Qırımda 10 seneden çoq ukrain tili qullanılmay, kütleviy haber vastalarınıñ çoqusı ukrain tilinde çalışa, ve bu pek yahşı, amma işğalden azat etüv vaziyetinde mesele olacaq. Belki de, biz malümatnı olar añlağan tilde, yani rusça, tekrarlamağa biraz vaqıt kerek olur. Bu vaqıt içinde ukrain tilini işğalden azat etilecek topraqlarda - em mekteplerde, em de büyügen eali içün ögrenmek imkânını açmaq kerek.
— Aman-aman bir sene devamında Qırımnıñ bazı meskün yerleri ve rayonlarınıñ adları deñiştirildi. Ne içün matbuat vastalarında eski adlarnı qullanmaq qanunğa qarşıdır?
Bunıñ bir qaç noqtası bar: eski toponimlerniñ qullanılması qanun bozuvıdır, çünki "Media aqqında" Ukraina yañı qanunı küçüni aldı. Mında qayd etile ki, dekommunizatsiya aqqında qanunnı yerine ketirmek içün adları deñiştirilgen yer adlarını kütleviy haber vastalarında qullanmaq mümkün degil.
Adnı deñiştirüv aqqında ilk qarar Ukraina Yuqarı Şurasınıñ 12.05.2016 senesi Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar şeeriniñ ayrı meskün yerleri ve rayonlarınıñ meydanğa ketirilmesi ve adlarınıñ deñiştirilmesi aqqında qararı esasında qabul etildi. Bu qarar qabul etilgende, onda Qırım işğalinden azat etilecek soñ küçüni alacaq qarar bar edi. Onıñ içün o, 16-ncı senesinde birden amelge keçmedi. Soñ merkeziyetsizlik oldı, yañı memuriy-topraq birlemleri meydanğa ketirildi, şu cümleden Qırım topraqlarında da. Bu, Ukraina Yuqarı Şurasınıñ 2020 senesi oraq ayınıñ 17-nde qabul etilgen "Rayonlarnıñ meydanğa ketirilmesi ve yoq etilmesi aqqında" qararına esaslanıp yapıldı. Qırımnen bağlı vaziyette, o işğalden azat etilecek soñ amelge keçecegini de qayd ettiler. Yani, bir vaziyette, sanki yahşı bir şey yaptıq, amma soñuna qadar degil.
Şu sebepten 2023 senesi "Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ memuriy-topraq qurulışınıñ ayrı meselelerini çezüv boyunca bazı Ukraina qanunlarına deñişmeler kirsetilüvi aqqında" qanunı qabul etildi. Onıñ esas maqsadı - Yuqarı Şuranıñ eki evelki qararınıñ lâğu etilmesinen bağlı qaidelerni lâğu etmektir. Ve bu qanunğa köre, bu qanun küçüni alacaq soñ bu eki qarar da küçüni alacaq. O, 2023 senesi berim ayınıñ 7-nde küçüni aldı. Ve tamam şu vaqıttan başlap Qırımda, qanunğa köre, dekommunizm etilgen adları olğan rayonlar bar.
Umumen 70 toponim deñiştirildi. Ve bunıñ episi dekommunizatsiya aqqında qanunnıñ yerine ketirilüvinen bağlı olğanı içün, kütleviy haber vastaları aqqında qanunğa köre, Milliy şura onı yerine ketire, yani nezaret ete. Şu sebepten matbuat vastalarında yañı toponimlerni qullanmamaq qanunğa qarşıdır.
— Qırım köprü aqqında ne aytalar? Qırım köprüni Rusiyeniñ qanunsız inşaatı dep adlandırmaq mümkünmi? Ya da Keriç köprün aytmaq doğru olurmı?
Asılında, bu, işğal ve aneksiya aqqında aytılğanda, evelki vaziyetten biraz farqlı. Çünki bunıñ uquqiy manası bar. Qırım/Keriç köprü vaziyetinde böyle bir şey yoq. Ve bu vaziyette meselesi şunda ki, biz rus teşviqatını aytqanınıñ munaqaşalarında bulunamızmı, ya da biz bu vaziyetke öz baqışımıznı şekillendirmizmi. Çünki Rusiye teşviqatı bu qanunsız inşaatqa, şeer keçitine, Qırım köprü dep, Rusiye toprağınen Qırım toprağı arasındaki bağnı köstermek içün ayta. Yani, Qırım ve Rusiye arasında köprü olğanını köstermek içün — işte böyle. Bu vaziyette, şahsen menim fikrimce, olarnıñ fikirlerine diqqat ayırmaq kerekmey.
Ne içün Keriç köprü? Çünki o Keriçniñ toprağında başlana. Ve, kerçekten de, bu şeerniñ bizim içün büyük bir geosiyasiy emiyeti bar, dep aytmağa kerekmey, Rusiyenen vaziyette kibi. Asılında, bu köpür aqqında çoqtan berli laflar yürmekte edi, hatırlağanıma köre, 90-ncı senelerden berli bu köpür, Qırımdaki Rusiyege qoltutqan quvetler tarafından, bu köpür Qırımdaki meselelerniñ çezilüvi ola bilecegini köstermek içün qullanılğan bir laftır. Şunıñ içün kene de aytam ki, Qırım ya da Keriç vaziyetinde uquqiy tarafları yoq. Mında tek biz, Rusiyeniñ qurğanı malümat alanında olmaq istegenimiz ya da öz malümat ikâyemizni şekillendirmek istegenimiz aqqında laf kete.
Men bellesem, malümat ceetinden onı Keriç köprü dep adlandırmaq daa doğru olur, Rusiye Federatsiyasınıñ Qırım topraqlarında yapqanlarını qabul etmegenimizni köstermek içün.
— Böyle denilgen Qırım köprü ise?
"Böyle denilgen" dep aytalar, evet. Amma, kene de, añlaysıñızdır, qulaqlarımız içün "böyle denilgen" degen söz ğayıp ola ve aqlımızda Qırım köprü qala.
Menimce, Qırım köprüni Ukraina haber saasından alıp taşlap, Keriç köprüni Qırım işğalden azat etilecek soñ ya da işğalden azat etilecek yıqılacaq qanunsız inşaat olaraq qaldırmaq kerek.
Hatırlatamız ki, 2023 senesi berim ayınıñ 7-nde "Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ memuriy-topraq qurulışınıñ ayrı meselelerini al etüv boyunca Ukraina bazı qanun aktlarına deñişmeler kirsetüv aqqında" qanunı küçüni aldı. Yarımadada 14 rayon yerine 10 yañı rayon quruldı: Bağçasaray, Qarasuvbazar, Canköy, Kezlev, Keriç, Qurman, Perekop (Yañı Qapu - terciman), Aqmescit, Kefe ve Yalta.
Telegram ve Facebookta Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız