Qırımda resmen eñ az 300 biñ qırımtatar yaşay, Ukrainanıñ qıtaviy topraqlarında tahminen 50 biñ qayd etildi. Daa 150-200 biñ qırımtatar işğalden soñ Özbekistannıñ topraqlarında qala. Romaniyada büyük bir diasporası bar. Türkiyede eñ az 5 million qırımtatar yaşay, anda qart insanlar qırımtatar tilini bileler, yaşlar ise endi türkçe laf eteler.
Ukrainada qırımtatar tiliniñ kelecegi ve statusı aqqında — Radio Kultura içün KMUniñ ocası, tilşınas Abibulla Seit-Celilnen intervyu. Suspilne Kultura, intervyunıñ metin versiyasını yayınladı.
Rus tiliniñ tesiri ne qadar duymaq mümkün? Rus tilinden alınğan sözler aqqında laf ete bilirmiz? Rus tili qırımtatar tilini bulaştıramı?
Rusça, ukraince ya da inglizce — başqa türlü, sintetik tillerdir, indavropa tilleri kibi. Qırımtatarca ise turk tilidir. Bunıñ içün yabancı bir şey duymaq mümkün. Sarfiy struktura temelinde sarf sistemasını berip, rus tiline mecburen yaqınlaşuv, öz işini yaptı. Qırımtatar tiline inkişaf etmege mania olğan qurulışı da bar. Qırımtatar tiline çoq leksika kirmedi. Qırımtatar tili eskidir. Endi ХІІІ. asırda qırımtatar tiliniñ şekillenmesi bitken. Bunıñ içün biz onı başqa tillerden alınğan sözlerden saqlaymız. Yañı ıstılalarnı adlandırmaq içün biz maqbul sözlerni tapamız. Biz rusça, inglizce ya da türkçeden sözlerni alamayız.
Saban ayında Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen topraqlarınıñ reintegratsiya meseleleri nazirligi qarar berdi ki, latin urufatındaki qırımtatar tiliniñ imlâsını qayd etecek iş gruppası teşkil etilecek. Çünki şimdi qırımtatarlar em kiril, em de latin urufatlarını qullanalar…
Şimdi bu mesele pek aktualdir. Vatanğa qaytıp em Meclis, em de ekinci Qurultay, qırımtatar tilini latin urufatına keçirmege teşebbüs ettiler. Bu em imlâsı qolaylaştıracaq, em de tamam qırımtatar sözleriniñ daa doğru telâffuzını yaratacaq. Bu da kiril urufatınıñ qullanıluvı vaqtında yoq edi. Amma siyasiy quvetlerniñ qarışuvı, bunı tasdıqlama imkânını bermey edi. Bütün keçüv sisteması tüşünip azırlandı. 2021 senesi bunı resmen tasdıqladıq. Prezident, qırımtatar tiliniñ latin urufatına keçmesini imzaladı. 2023 senesinden evel qırımtatar tiliniñ latin urufatında inkişafı strategiyası ve kontseptsiyası tasdıqlandı.
Ecnebiyler içün qırımtatar tilini ögrenmek zormı?
İstek olsa edi… Bizim filologiya institutımızda qırımtatar tilini ögrengen gruppalar teşkil olundılar. Studentlerniñ çoqusı ukrainalılardır. Onı başlanğıç seviyesinden ögreneler. Bunı yapmaq içün daa çoq kitap kerek.
Turk tillerinde sinhron tercimanı kibi bir zenaat yoq. Cümleniñ soñunı bilmeyip, onı tercime etemezsiñ, çünki cümleniñ soñundan evel manası tamamınen deñişe bilir.
Fiil, er vaqıt cümleniñ soñundadır. Soñuna öz fikirlerini añlatmasañ, tercime etemezsiñ.
O zaman sinhron tercimanları nasıl çalışalar?
Bu, tercimeniñ qıyın bir versiyasıdır. Oña azırlanmaq kerek, sen mevzunen tanış olasıñ, laf etecek insannıñ esas söz baylığını ögrenesiñ. Belki de, tezis bar, insan improvizatsiya ete bilir…
Metinlerni tercime etmek daa qolaydır, elbette. Qırımtatar tercimanlığınıñ vaziyeti nasıl? Bir kimse dünya edebiyatını qırımtatar tiline çeviremi?
Biz, Qırımnıñ edebiy ve medeniy merası aqqında raatsızlanamız. Ekinci cian cenkinden evel bizim çoq tercimanımız bar edi. Pek qıyın eserlerni tercime ete ediler. 2000. senelerde Ukraina devleti, Moskvadaki tek ekzemplârlarnı alıp, olarnı Qırımğa qaytardı. Şu anda olar Aqmescit şeerinde işğal astındalardır. Özüni qurban etip, bunı saqlaycaq ve qorçalaycaq işçilerge ümüt etemiz. Er sene keçirilgen "Qırım incırı" konkursı bar, anda tercime etilgen eserlerni derc eteler.
Şimdi Qırımdaki vaziyet nasıl?
Ukrainanıñ kontrolı astında olğanda açıq olğan qırımtatar mekteplerinden iç biri çalışmay. Onıñ böyle statusı yoq. Qırımtatarlarnıñ tek 5%-i oquy. 95%-iniñ qırımtatar mektebine barma imkânı yoq. Balalarnıñ 70%-iniñ ise rus mekteplerinde qırımtatar tilini ögrenme imkânı yoq. Tek 30%-ge böyle imkân berildi. Ve anda muayyen cemaatnıñ, bir mektepte qırımtatar tiliniñ ögrenilmesini talap etilgeni mektepte.
Şimdi Ukraina ne yapmalı?
Luğatlarnı tertip etecek. Qırımtatar mediasını destek etmek ve tilnen bağlı meselelerni al etecek merkezler olacaq institutsiyalarnı teşkil olmaq içün ilmiy cemaatnıñ işini idare etmek kerek.
Bizni Facebook ve Telegramda oquñız, bizim YouTubemizni seyir etiñiz
Suspilne Kulturağa qatılıñız: bizge siziñ şeeriñiz ya da köyüñizniñ medeniy ayatı aqqında meraqlı vaqialarnı yazıñız. Öz fotosuretleri, vedioları ve haberlerini yollañız ve biz olarnı Suspilneniñ dijital platformalarında yayınlaycaqmız. Bizge elektron poçtağa yazıñız: [email protected]. Siziñ ikâyeleriñiz bizim içün müimlerdir!
