— Sizni ne raatsız ete?
— AMQ, er şey raatsız ete. Ağrı çekip çekmegenimni, ayaqyolğa ketmege istep istemegenimni añlayamam…
— O zaman ameliyat keçirip, baqarmız.
Andriy ameliyat masasında yata ve bazıda ağrı sebebinden iñley. Onıñ qarnında bir qaç drenaj boruçığı bar, tış fiksatsiya cihazınıñ madeniy karkasnen sağ sanı bağlandı.
Bir qaç kün evel arqasındaki parça yarasınen Andriy Avdiyivkadan tahliye etildi. Minanıñ parçası, qarnından mide altındaki bezi yanına urdı. Ekim onıñ üstünde egile, onıñ qarnını teşkere ve Andriy ağrı sebebinden yüzüni qıyıştıra.
Andriy yüsek boylu ve sağlam. Ekim-anasteziacı oña oksigen maskasını taqmağa tınırşqanda o, küçnen ğayret köstermeli. O, ayaq parmaqlarına tura, onıñ çengesini tutıp, onı kötere ve endire, nazkoz başlayıp, adaleleri yiberilgence Andriynıñ maska vastasınen nefes ala bilmesi içün. Andriy yuqlağanda pervazdaki radiodan "... saba şerifleriñiz hayırlı olsun, Ukraina, uyansıñ, kiçik…" eşitile — ve onı intubatsiya eteler. Cerrahlar çalışmağa başlaylar.
Aynı zamanda daa eki ameliyathanede ekimler yaralarnı temizleyler, kemiklerni yerleştireler, drenajlarnı deñiştireler, hastalarnıñ terisini keseler ve tikeler. Şimdi olardan biriniñ ameliyatı bitti, emşireler, nevbetteki hasta içün masa azırlamağa başlaylar. Kıyiv arbiy hastahanelerinden biriniñ cerrahiy bölüginde böylece künler keçeler.
Vanâ
— Bugün ekimler sizge ne yapacaqlarını bilesiñizmi? — beyaz çarşafnen örtülgen ve ameliyat bölügi yanında mobil tibbiy yataqta yatqan oğlannı sorayım.
— Saba maalinde ayttılar ki, tedaviyletecekler, amma nasıl olağacını bilmeyim, — dep küle.
Oğlannıñ adı Vanâ, onıñ 23 yaşı bar. Eki senedir hızmet ete, kiçik aynıñ 24-ünden evel Rivne vilâyetinde hızmet ete edi. İlk qış ayınıñ soñunda onıñ bölügini Bahmutqa yolladılar. Anda o yaralandı — yaqın küreş, yedi qurşun, beş qurşun bedeninden urıp keçti. Vanâ, tahliye noqtasına kele bildi, çoq qan coydı. Birinciden onı Drujkovkağa ketirdiler, bundan soñ Dnipro ve soñra Kıyivge tahliye ettiler.
Emşireler Vanânı başqa ameliyathanege ketireler. Ekim anasteziya yapa ve o, yuquğa dala. Vanâdan çarşafnı alalar ve bugün ameliyat etmeycekleri beden parçalarını toqumanen örteler.
— Mında ne yapacaqmız? — dep ekimlerden biri soray.
— Reviziya, yuvma, VAK, — dep başqa ekim cevap bere.
Oleksiy adlı cerrah Vanânı keçe. O, çoq yaradan yapışmalarnı ala. Yaralanğan qarnı, tası, ayaqları. Oleksiy, yaralardan süngerler ve tamponlarnı ala, boş bedenini aça.
Ekim yaralarnı temizlemege bittirgen soñ cerrahnı çağıra. Nevbetteki basamaq — Vanânıñ bedeninde qalğan soñ qurşunnı alıp çıqarmaqtır. Ameliyathanege Vitaliy Teodorovıç — ameliyat bölüginiñ reberi kire. O, közlüklerini tüzete, emşire oña qorçalayıcı qurşun yedegi, temiz cübbe, qolçaqlar, marlâ maskasını kiymege yardım ete.
— Qayda o? — dep Vitaliy Teodorovıç soray.
— Şimdi baqarmız, — dep Oleksiy rentgencini foto çıqarmasını rica ete. Qurşun teren etip tura. Onıñ yerleşkeni yerni ögrenmek içün rentgen bir qaç kere yapıldı. Qorçalayıcı qurşun yedekleri kiymeyip çalışqan tibbiyetçilerniñ qısmı, ışınım almamaq içün er vaqıt odadan çıqmalılar. Cerrahlar bir sırada yarağa ellerini soqıp, qurşunnı alıp çıqarmağa ıntılalar, amma o san kemigi artında saqlana. Olar şpritsler retraktorlar, maqaslarnı deñiştireler. Amma faydsız.
— Daa bir kere tırışıñ, — dep Vitaliy Teodorovıç Oleksiyge ayta ve daa bir kere parmaqlarını yarasına dala. Bir qaç saniye keçe ve kirli aletler, marlâlar ve bintler yanında ameliyat ögündeki masadaki minalı çanaqqa qurşunnı qoyalar. Emşire, birinciden qurşunnı temiz toqumağa, bundan soñ İvannıñ soyadınen birkalı plastik paketine qoya.
— Aydı, parmağını köster, — dep Vitaliy Teodorovıç Oleksiyge qanlı qolçaqnen avuçını çekip, külümsirey. Oleksiy, öz parmağınen işdeşniñ parmağına toquna.
— Ay! Tamam qurşunnıñ uzunlığına menimkiden uzundır, — dep Vitaliy Teodorovıç ayta ve Oleksiyni hastanı tikmege qala.
— Vanâ, meni eşitesiñmi, şimdi boruçıqnı alacağım! —dep ameliyattan soñ hastanı uyatacaq anasteziyacı Vanânıñ başı ögünde egile. — Ağzını aç, İvan, boruçıqnı öksürip al, ebet, böylece, maşallah.
Vanâ közlerini alâ daa açmadı, amma anasteziyacınıñ emirlerine başınen yavaşça işmar ete. Tibbiyetçiler onı ameliyat masasından setke alıp qoyğanda o, yavaşça iñildey.
— Vanâ, yuqlama, közlerini aç, — dep emşire onı yımşaq sesnen rica ete. — Bir şey ağıramı? Yoq? Yahşı, — dep o ayta ve Vanânıñ yatağını çıqışqa itey.
Emşireler
Nevbetteki hastanı ketirmeden evel emşireler ve sanitarlar ameliyathaneni temizlerler - tabandaki kirli çul-çuburlar, qullanılğan boruçıqlar, tamponlar, marlâlar, toqumalarnı alıp atarlar ve kereksiz cihazlarnı alıp çıqarırlar. Olar, divardaki kiçik pencere vastasınen keçken ameliyatlardan qalğan maqaslar, pintsetler, qısqıçlarnı qaburçaqqa atarlar. Bundan soñ emşireler, nevbetteki ekim içün steril etilgen aletlernen ağır madeniy qutularnı endi temiz odağa alıp ketirirler.
Aqşamdan ertesi kününe qadar emşireler, ameliyatlar içün malzemelernen qutularnı azırlarlar. Mahsus odada uzun sıralarnen turalar, o yerden olarnı avtoklavlarğa - sterilizatsiya içün cihazlarğa - alıp ketirirler.
2007 senesinden berli Natalâ adlı emşire çalışa, amma umumen onıñ eñ az otuz senelik emşirelik tecribesi bar. Saat sekizge yigirmi qala o, smenasını başlar - evelden evden çıqar, çünki hastahanege dolmuşlar siyrek keterler ve keç kelmek mümkün. Bugün Natalâ endi üç saatlik eki ameliyatta çalıştı.
— Ameliyatta turmaq - işniñ yarısıdır, amma ameliyat künü bitkende, er şey yerine ketirmek kerek, — dep Natalâ añlata. — Malzemeler, çamaşır, aletlernen qutularnı biz azırlamalımız. Yarın travmatolog ameliyatı olacaq. Ekim keldi, hastanıñ soyadını yazdı, er bir qutuda da yazmaq, toqumanen örtip, avtoklavğa qoymaq kerek. Ve bu, zamandır, çünki çalışmağa başlağance onıñ yanında turmaq kerek. Bir künde qullanılğan bu tür qutularnıñ sayısını bile bilmeyim, amma pek çoq. Emşiresiz ekim yapamaycaq.
Ameliyat bitken soñ başqa emşireler ve sanitarlarnıñki kibi Natalânıñ üyle aşı başlar. Bundan soñ — gece. Aqşam maalinde Kıyivge tahliye treni kelgende arbiy hastahanege yañı hastalar kelirler. Olarnı vesiqalaştırmaq kerek, bazıda insannı acelen ameliyat yapmaq içün alıp ketireler.
—Yuqlamaq vaqtımız er zaman deñişer, — dep Natalâ ayta. — Eki kün evelki smenada biz yuqlamadıq, çünki yarı gece soñ ameliyat başladı ve bir buçuqta bitti. Bundan soñ saba saat beşe qadar er şey yerlerine ketire edik ve saat altıda ertesi künü içün yañı steril masanı azırlamalı edik. Elbette, men yoruldım, amma işimiz böyle. Men işten çıqa bilirim, bu menim saylavımdır. Amma yorulğanımızğa baqmadan biz, ülkedeki vaziyetni añlaymız. Bir gece yuqlamasam, birazdan eve kelip, öz divanıma yatarım. Mında bizim içün andaki oğlanlardan daa qolay.
Müendis ordusınıñ askeri
Yanındaki ameliyathanede Vadım yata. O alâ daa añındadır, travmatologlarnıñ tibbiy dolanmasını bitirmelerini bekley. Bugün Vadımnıñ sanından kiçik kemikni alıp çıqacaqlar ve sağ eliniñ parmağına qoyacaqlar.
— Doğmuş Donetsk vilâyetinde biraz kemik atıp qaldırdım, — dep Vadım külümsirey.
O, müendis ordusınıñ askeridir. Konstântınivkadaki minasızlaştıruv ceryanında onıñ ellerinde mina patladı. Parmaqları, elleri qırıldı. Vadım bir buçuq aydır Kıyivde arbiy hastahanede yata. Sağ eli 90%-ge yañıdan tedaviylenir, sol eli ise daa çoq yaralanğan. Vadım, sağ elliniñ çalışacağına quvana.
Onıñ eki eli bintnen sarıp bağlanğan. Bintler astında adaleler, teri ve bir qaç saat devamında travmatologlarnıñ alıp çıqaracaqları, parçalarğa ayıracaqları ve atacaqları madeniy çengelker ve inelernen toldudır. Parmağınıñ falangasına eki santimetrlik kemikni qoyacaq soñ Vadımnıñ eli ne qadar areketli olacağını ögrenmek mümkün olacaq.
Amma şu anda Vadım bekley. Oleksandr adlı anasteziyacı ve Vira adlı emşire onı yuquğa azırlaylar.
— Baq, seniñ kirpikleri ve qaşları ne qadar büyüdiler, — dep Oleksandr Vadımğa ayta.
— Ebet, amma qulağım alâ daa eşitmey, — dep oğlan cevap bere. — Faqat başqa duyğuları daa keskin oldılar.
— E? Qulaq ekimine kettiñmi? Yahşımı yuqlaysıñ? Çünki men kördim ki, sen azdıñ.
— E, tahminen 12 kilogramm azdım. Yahşı yuqlarım, elim ağırmasa. Amma şu anda Vira içime qarışmanı tökip tolduracaq ve men yuquğa dalacağım. Doğrumı, Vira?
— Tamam öyle, — dep narkotik ilâçlarını kirsetüv defteri başından egilip, emşire tasdıqladı.
— Yuquğa dalmaq, ameliyatnıñ eñ hoş parçasıdır, — dep Oleksandr ayta.
— Yoq, — dep Vadım itiraz bildire. — Hasta endi odada olıp, amma ağrı yoq etici ilâçlarnıñ daa çalışması ve iç bir şey ağırmaması, eñ hoş parçasıdır.
Köpçeklernen
Statsionardaki vaziyet ameliyat bölgesindekiden daa sakin. Emşireler hastalarnıñ kapelnitsalarnı baqaraq, odalar arasında keteler. Ekimlerniñ odaları yanında qoltuq tayaqlarnen ve macarada insanlar belkeyler.
Odalardan biri yanında macarada Kolâ otura. Yañıdan bağlamaq içün setke bintlerni alıp qoya — emşirelerge yardım ete. Bir buçuq ay endi Kolâ arbiy hastahanede buluna. Kıyiv vilâyetinde minada patlandı, bundan soñ ayağınıñ qısmı amputatsiya etildi.
— Bir buçuq-eki ay vilâyet işğal astında edi ve anda ruslardan soñ çoq miras qaldı, — dep Kolâ ayta. — Men ormanda ağaçlarnı keskende o tüşti, men ise ağaçnıñ başqa tarafına keçmege qarar berdim. Pıçqı çalışa edi, men iç bir ses bile eşitmedim. Bastım, patlama — pıçqı bir tarafqa, men ise ağaçqa uçtım. Menim yanımda yardımcılarım bar ediler, meni alıp çıqardılar, turniketlerni kiyindirdiler ve hastahanege ketirdiler.
Er vaqıt Kolâ añında edi. Patlama dalğası sebebinden onıñ ayağı açtı, yarağa kir, toz, taşlar tiydi. Adam, ilk kere öz ayaqlarını körgenini ve olarnı qarnen silmege başlağanını hatırlay, onı maşnağa nasıl indirgenlerini, ekimlerniñ şatnlarını kiskenlerini hatırlay. Oña oksigen maskasını taqqanda yuquğa daldı.
— Bu tür vaqialarnıñ sıq-sıq olıp olmağanını bilmeyim, — dep Kolâ ayta. — Amma komandanım añlattı ki, aynı kün Çornobılda oğlanlar maşnada patlandılar. Ormanda patlamalar, çöllerde patlamalar. Maña ayağımnı qalmağa teklif ettiler, amma ayttılar ki, men hastahaneden çıqmaycağım ve tek ayaq parmaqlarına tura bilirim. Bunıñ içün men amputatsiya yapmağa qarar berdim. Bundan soñ ayağımnıñ tüzelüvini bekleymiz ve protez qoyacaqmız.
Yanındaki odadan macara vastasınen daa bir hasta çıqa. Onıñ adı Ğrıhoriy. O, Bahmut ertafında bir qaç ayaq parmağını coydı — Ğrışanıñ askerdeşlerinen beraber olğanı binağa uçıp, onen yanında patlandı. O, bahtlı olğanını tüşüne, çünki eger mina biraz çoq uçsa edi, askerler ölür ediler.
— Kiçik aynıñ 25-inden berli ordudam, pulemötnıñ yardımcısı olıp çalışam. Bundan evel ordunen iç bir alâqam yoq edi, çoq saada çalıştım. Amma ketmek kerek edim, bunıñ içün de kettim, — dep Ğrışa añlata. — Saban ayınıñ 10-unda biz endi Luhansk vilâyetinde edik, Siverskıy Donetste areket ete edik. Bundan soñ rotatsiya. İlk qış ayınıñ 20-sinde biz Bahmut etrafındaki mevamğa kettik. Anda bizim sayımız azladı. Qara qış ayının 6-sında yaqın ateş açıldı ve ayaqlarım yanına bir şey urdı.
Askerdeşler Ğrışağa turniketlerni qoydılar, tahliyege ketirdiler. Yara alğan üç saat soñ onı tüzeleştirüv noqtasında qayd ettiler. Bundan soñ Dniproğa ve Kıyivge.
— Bahmuttan ve mevamlarğa ketkende ruslarnıñ ne qadar çoq olğanını kördik, — dep Ğrışa ayta. — Olar manasız tarzda keteler — minalarnen tolu tarlada bir-birini artına. Biri patlana, başqası ise ceset ögünden kete. Ekincisi patlana, üçünci ketmege devam ete. Bazıda keri qalalar, amma umumen keteler ve keteler. Meni askerdeşlerime ne oldı? Tek eki yüzlü (öldürilgen), tek üç yüzlü (yaralanğan), bazıları red eteler. Men olarnen qonuşam. Amma bizim taqımımızdan ne qalğanını bilmeyim.
Koridor boyunca Kolânen Ğrışa balkonğa keteler. Oñaytsız qapını açalar, tar keçitke kireler. Köşege ketmek içün balkonda eki tarafqa keteler. Eki macara aynı zamanda keçitte ketemez.
Askerdeş
Balkon yanındaki soñ oda şamatalı. Yataqlarda adamlar, bir-biri arasında şaqa eteler. Üçüni Bahmut yönelişinden hastahaneden ketirdiler.
— Meni ne yerden ketirdiler? Ormandan. Bahmut — muayyen bir yer degil, — dep Bohdan küle.
O, pencere yanında yata ve körmek mümkün ki, onıñ boyu yataqtan daa yüksektir. Onıñ köküsteki qan damarları kateterlerge bağlanğanlar, qaşında plaster, baldırındaki yaranı büyük beyaz yapıştıruv qapata. Bohdan, cep telefonında yaralanğan ayağınıñ fotolarını köstere - çiçek kibi açqan çıplaq adale.
O, añlaşma imzalap, üç senedir hızmet ete edi, faqat bir qaç kün evel vazife yapqanda ondan bir qaç metr uzaqlıqta bomba tüşti.
— Gece edi, ateş açtılar ve biz ög noqtalarnı pekitmege kettik. Top ateşinden soñ adetince topraq ordusı ücüm eter. Birinciden unvanğa köre daa yüksek askerdeşim yaralandı, amma o mobil edi, büyük qan aqıntısı yoq edi, o kete bildi ve tögerek mudafaasını yapmamıznı emir etti. Men toqtadım, askerdeşime buruldım ve mina sağ tarafta tahminen eki metr uzaqlıqta uçıp tüşti. Men çevirildim, ayağıma bir uruv duydım, yatam, radiostantsiyağa şunı bağıram: "Men — üç yüzlim, men — üç yüzlim". Ağrı alâ daa duymadım. O böylece otuz saniye devamında peyda olmağa başladı. Sılaq olğanını ve qan aqqanını duydım. Oğlanlar yanıma qoştılar, men arbiy urbanı çıqarmağa başladım, olar turniketlerni qoydılar, urbamnı kestiler, yardım ettiler.
Tahliye yolu tipik edi — çöl arbiy hastahanesine, bundan soñ rayon hastahanege, Dniproğa ve soñunda Kıyivge meni ketirdiler.
— Duyğularsız bunı nasıl añlatacağımnı bilmeyim, — dep Bohdan ayta. — Yara noqtasından Medevakqa bir buçuq kilometr. Gece, orman, meni mobil yataqta ketireler. Anda sıq orman, bunıñ ne qadar çoq sürgenini bilmeyim. Zırhlı maşnağa indireler ve lunapark treninde kibi bir yerge ketireler. Başqa Medevakqa indireler, anda kateterlerni bağlap qoyalar, maña nasıldır ilâçlarnı bereler, soñ haber bereler. Birinci yaralanğan askerdeşim Medevakta mennen kete edi. O, atta ormandan meni alıp çıqarmağa yardım etti. Menim çekim 90 kilodır. Hatırlayım ki, askerdeşlerim meni ketirgende pek yoruldılar, ellerini deñiştire ediler…
Bohdan susa ve divarğa döne. Yüzüni kiçik sarı yastıqnen saqlay ve sakinleşmege tırışaraq, teren nefes ala.
— Bir daqqa! Lâtife eşitmege isteysiñizmi? — külümsiremege tırışaraq, yañıdan maña döne. — Hasta ekimden soray: "Ekim, men kete bilirimmi?" Ekim ise cevap bere: "Keteceksiñiz, hastam, amma tek ayaqyolğa".
Maneviy nevbet
Ameliyat bölüginde, Avdiyivka etrafından tahliye olunğan Andriyni ameliyat etmege bitireler. Onı yaralağan parça alâ daa qarnındadır — parça, mide altındaki bezi yanına urdı, tamam büyük qan damarları örgüsi yanında ve onı alıp çıqarmaq o qadar qolay degil. Amma bir qaç drenaj ve yaranıñ temizlenmesinden soñ Andriyniñ alı yahşıca olmalı.
Andriy — Vitaliy Teodorovıçnıñ hastasıdır. Ameliyat bitirgen soñ Vitaliy Teodorovıç, hastanıñ ayağını tış fiksatsiya cihazınen kötererek, ameliyat masasından yataqqa onı alıp qoymağa yardım ete.
Endi eki kün devamında Vitaliy Teodorovıç iştedir. O, odasına kete, maskasını çıqara ve kâğıtlarğa baqmağa başlay. Bugün içün ameliyat bölüginde 14 ameliyat planlaştırıldı, yarın içün ise 15. Bu tek planlaştırılğanlardır.
— Saban-çiçek ayları bütün hadimler eki ay devamında hastahanede gecelediler, şu anda ise işimiz istiqrarlıdır, — dep ayta o. — Biz yuqlamaq ve raatlamaq içün evge ketmege yetiştiremiz, amma vaziyet böyle oldı ki, eki kün evel yañı hastalarnı ketirdiler, saat dörtke qadar nevbetçi olğan ekim olarnı alıp qayd ete edi ve olarnen tezce bir şey yapmaq kerek edi. Çünki o afta eki hastam hastahaneden yazıldı, eki hastanı almaq — maneviy nevbet mende edi.
— Vitaliy Teodorovıç, anda hasta… — dep onıñ odasına emşire kire.
— Ebet, bilem, 10 daqqadan soñ onı alacağım, — dep ekim cevap bere ve maña qayta. — Hastalar Dnipro, Vinnıtsâ ya da Çerkasıdan keteler. Biz endi mahsuslaştırılğan yardımnıñ dörtünci seviyesindemiz. Yani birinci, bu cenkleşüv yeri, bundan soñ yerli hastahane, üçünci ise Dniprodaki arbiy hastahane ve işte biz. Şu anda insanlarnıñ bizge ketirgenleri eñ yaygın yönelişler — Bahmut, Soledar, Kransa Horadır.
Vitaliy Teodorovıç telefon açmaq içün 10 saniyege işinden bölüne ve devam ete:
— Bütün hastalar farqlılardır. Parça, qurşun yarası — yöneliş tam olaraq tüşünilemegen bir yaralanmadır. Parça aqra, ayaq, aqciger, qırmızı qan damarından kete bilir. Bunıñ içün er bir al yekânedir. Askerler de özü, hastalar olaraq, şahıslar olaraq farqlılardır. Hastalar olaraq bizim içün er kes aynı derecede müimdir. Ebet, allo! — dep ekim telefon aça. — Kimnen laf etem? Ebet, mümkün. Yarın yapayıq. Körüşkence.
— Ne aqqında laf ettik? Hastalar aqqında. Mayıs ayında eki ayaqsız qalğan oğlan bizde bar edi - askerdeşnen beraber yaralanğannı alıp ketirgende raketa ateşi başladı. Onıñ ağır ruhiy alı edi ve añlattı ki, eki ayaqsız qalğanını añlap, özüni granatanen öldürmege istedi. Amma o pek refleksiv edi, başqa insanlarnen çoq laf etti. Onıñ ayaqlarını on sekiz kere ameliyat ettiler, kemigi pek yanıldı, yara uzun zamandır yahşı ola edi ve protez alamay edi. Amma qara qış ayınıñ 25-inde hastahaneden onı fotoresimlernen yazıldıq, deyerli bayram oldı. O, menim eñ uzun devamlı hastalarımdan biri edi. Amma bu işte eñ müim şey - sabır. Em ekim, em de hasta içün.
Laf etkende Andriy yavaşça özüne kele. O, ayaqlarınen yataqnıñ köşesine yavaşqa tiye, közqapaqlarını yavaşqa aça ve anasteziyacıdan soray:
— Ekim, bir şey yañlış oldımı?
— Yoq, er şey yahşı keçti.
— Kerçektenmi? — dep biraz bala tarzında Andriy soray.
— Kerçekten, — dep eminliknen ekim cevap bere.
