Rejissör Ahtem Seitablayevnen "Qırım evi"nde körüşemiz. O, devlet medeniy alanınıñ müdiridir. Rejissör — asker urbasında. O, tolu bir istilâğa başlağanda, topraq mudafaası quvetlerine qoşuldı. Şimdi "TRO-Media"nıñ bediiy idarecisi. Bu sene Seitablayev merasimniñ canlı yayınını izaatlaycaq ve "Oskar 2025: ukrain baqışı" numayışını alıp baracaq. Mütehassıslarnen subetleşip, bizler rejissörlıqnıñ arbiy hızmetnen, cenk vaqtında yañı filmler ve medeniyetnen birleştirilüvi aqqında laf etemiz.
— Şimdi özüñizni kim olaraq daa çoq sayasıñız: arbiy adammı, rejissörmı?
— Bu ceetten men pek bahtlı edim, çünki, topraq mudafaa quvetleri komandanlığınıñ kommunikatsiyalar bölüginde faal arbiy hızmetçi olıp, men öz vatandaş zenaatımnı — rejissörlıq ve film çeküvnen de oğraşam. Şimdi biz vesiqalı filmler üzerinde çalışamız, Rusiye Federatsiyasınıñ cinayetlerini qayd etemiz, em de bediiy filmler yaratamız. UMNniñ Bİİnen beraberlikte vesiqalı film üzerinde çalışamız. "Sınıtsâ" mahsus operatsiyası aqqında laf kete. "Studio" ve Roman Lüboçıl ile Lvivdeki zenaatdaşlarımıznen beraber çalışqan daa bir levha, efsaneviy "İç ketirilgen mektüp"ke stilistik ceetten yaqın olacaq. Bu, eki dostnıñ ikâyesi, olar Moskavağa keteler, amma Lenin artıq boldurtqanı içün onı alıp keteler.
Bundan da ğayrı, bizler Baş ştabnıñ isteginen videolardan birisini çıqarmağa başladıq, ve işimiz devam ete. Ve bu hususiyet olaraq bizim yaratqanımız Veteranlar teatrinde bar, anda endi numayışlar yapıla. Hususan, yañı eserlerniñ repetitsiyaları devam ete, olarnıñ arasında Kotlârevskıynıñ "Eneida" eseridir. Yani, kim olğanımnı aytsaq, daa çoq rejissör olaraq özümni duyam, çünki arbiy hızmet kerek olğan bir adım edi.
— Cenk kino sanasına nasıl tesir etti?
— Birinciden, vesiqalı filmge büyük bir hızmet berdi. Bu bir ihtiyac oldı. Bu vaqialar, ve bizim közetkenimiz insanlarnıñ ikâyeleri o qadar küçlü ki, bugünki künde, cenkte film çıqarmaq daa da qıyın oldı. Şimdiki cenk aqqında ikâye etmek içün yaratıcılar toplulığınıñ içindeki şartlı raqiplik aqqında aytsaq, elbette ki, er angi bediiy tüşüncelerniñ vesiqalı vaqialarnen raqipligi qıyın. Bu, bediiy film yapmaq kerek degil, demek degil. Kino kerçekten de olmalı. Hususan bizim yaşağanımız böyle dramatik vaqialar vaqtında. Çünki film — manasını, bağlamını, ikâyesini muzakere etmek içün eñ küçlü aletlerden biridir — ve beraberlikte ümütni ve bu cenkte yeñip olamağan olsaq da, yeñip olamağanımızğa dair inançnı qurmaq içün kerek.
— Ahtem, siziñ Qırımdaki cenk 2014 senesi başlağan. Bu vaqianı nasıl kördiñiz ve tolu miqyaslı istilâ aqqında tasavurıñız nasıl edi?
— 2014 senesi men Qırımda edim... büyük bir şaşqınlıq ve depressiyada edim. Etrafta olıp keçken vaqialarğa tesir etip olamağanını is etesiñiz. İşğalden soñ ilk eki ay devamında bir şey yapmağa istemey edim. Buña depressiya dep aytmaq mümkün olıp-olmağanını bilmeyim, amma menim yıqılğanımnı añlay edim. Em de yaramay bir fizikiy vaziyetni qoşsañız, er şey bir-biriniñ üstüne qoyulıp, küçsüzlikni daa da quvetleştire. Bir şey deñiştirmege imkânım olmağanını añlağanım içün çaresizlik duyğusından nefret etem.
Tolu miqyaslı istilâ aqqında ise — men soñuna qadar inanmadım, malümat çoq olsa da. Bellesem, bu menim balalıqtan yapılğan bir şeyimdir, raatlıq zonasından çıqmağa istemeyip, büyük bir ücüm ola bilecegine inanmağa istemedim.
Yüce Allahqa ve ekimlerge şükürler olsun ki, o vaqıtları men özümni bayağı yahşı duyam, bu sebepten dostlarımnen beraber 2022 senesi kiçik aynıñ 25-nde mudafaa quvetlerine qoşuldım.
— Cenk sizge nasıl tesir etti?
— Men, ğaliba, uzlaşuvlarğa daa az razı olam. Belki de, daa sabırsız oldım — men yahşı ya da yaramay olğanını bilmeyim. Vaqtımnı masraf etmege istemeyim ve meraqlanmağanım şeylerge sarf etmemege tırışam. Tabiiy ki, orduda bulunğanda, birinci nevbette emir etilgen şeylerni yapacaqsıñ. Amma ayatnıñ bütün diger saalarında, men añladım ki, vaqıtnıñ bir daqqasını bile, menimce, vaqıtnım ğayıp oluvı olğan şeylerge sarf etmemek kerek. Ve bu er şeyge aittir: insanlarnen qonuşmaq, belli bir gruppalarğa qoşulmaq ya da qoşulmamaq, ayatıñızğa uyğun olmağan insanlarnı kirsetmek.
— Zenaatıñızğa nasıl keldiniz? Ya da başqa birisi olmağa arzu ete ediñizmi?
— Men çoq şeyni arzu ete edim: ekim ve kâinatçı. Bir vaqıtları beden terbiyesi bölügine kirmedim, birinci imtiandan yıqıldım. Men mektepni bitirgenim ve ne istegenimni bilmey edim. Bu, qorantamıznıñ tarihiy Vatanına, Qırımğa, qaytqanınen bir sırada oldı. 1989 senesi edi, babam maña bir yerge barmaq kerek olğanımnı ayttı, çünki qardaşım ve qız qardaşım aliy tasil aldılar. Bizim halqımızda bu milliy sport kibi sayıla edi: bütün balalar aliy oquv yurtlarına oqumağa mecbur edi.
Mektepte pek yahşı oqumağanım içün, bir qarar alındı: eger imkân olsa, beden terbiyesi fakültetine oqumağa. Amma balalıqta, çoq balalar kibi, tedbirlerde şiir oquy edim, mektep oyunlarında iştirak ete edim. Universitetke kirmegence, anam gizliden-sıralıdan o vaqıtları Simferopolde olğan medeniy-maarif oquv yurtuna ariza berdi. O vaqıt qırımtatar teatriniñ korifeyleri onıñ canlanuvına irişken edi, ve parallel vaqialar yüz bergen edi: mekteplerde qırımtatar kursı toplanılğan edi ve kelecekte olacaq teatr içün truppa şekillengen edi. Anam soradı: men de sınamaq isteyimmi? Men meraqlandım, ve deneme qararına keldim. Men, şaşılacaq derecede, becerdim.
— Siziñ fikiriñizce, ukrain kinosınıñ fondu yeterli qadar toldurıldımı?
— Men bellesem, medeniyet içün, hususan filmler içün, yeterli yapılğanını aytacaq bir vaqıt olmaycaq. Biz epimiz ukrain medeniyeti, ananeleri ve dünyabaqışınıñ taşıyıcıları olamız — em evimizde, em de çetelde. Ya da, "Aydı, stop, yeter!" degenimiz vaqıt kelecekmi? Böyle olmaycaq, dep ümüt etem! Aksi alda bu, ölüm kibi bir toqtatma olacaq.
— Sizce, ne içün rus tilli YouTube Ukrainada alâ daa birinci yerde tura?
— Cenk 12 yıldır devam ete, ve cemiyet öz-özüni tanımağa, öz iç anayasasını añlamağa, kim olğanımnı, ne qorçalağanımnı, bizlerni birleştirgen esas qıymetlerni añlamağa yetmese, bunıñ üzerinde daa çoq çalışmaq kerekmiz. Ve bizim yırlarımız, kitaplarımız, tarihımız, filmlerimiz, teatrimiz — bunıñ aletleridir. Olarnı desteklemeseñiz, saqlamasañız, inkişaf ettirmeseñiz, biz er vaqıt cenkleşirmiz. Ya da küreşmekni toqtatırmız, çünki qorçalamaq içün bir şey qalmaz. Ve sual peyda ola: bizler rus medeniyetini öz medeniyetimiz yerine qoyacaqmızmı?
— "Krımska sadıba" leyhası aqqında tarif etiñiz. Onıñ kontseptsiyası ve esas ğayesi nedir? O endi ne derecede amelge keçe?
— "Krımska sadıba" leyhası — esas Ukrainada Qırımnıñ medeniyeti, ananeleri ve müitini ğayrıdan yaratmaq içün yapılğan teşebbüs. Ukraina halq mimarlığı ve turmuşı müzeyiniñ baş müdiri Oksana Starak-Povâkel sayesinde bu ğaye ömürge keçe.
Başta qırımtatarlarnıñ ananeviy üslübinde, mütenasip interyeri ve zenaat ustaları çalışqan tek bir bina qurmağa planlaştırılğan edi. Amma şimdi leyha "Miniatürde Qırım" kontseptsiyasına çevirildi. Ziyaretçiler, Çöl Qırımından dağlıq bölge ve yalı boyu keçip, ananeviy binalarnı köre, zenaatnen tanış ola ve atta yarımadanıñ farqlı qısımlarına has olğan ösümliklerniñ qoqusını duya bilecekler.
Qırımnıñ işğali sebebinden müzeylerde binalar kerçek olamaz, aksine olarnıñ tam kopiyaları yapılır. Bu müzey içün istisna ola, çünki anda tek asıl binalar ğayrıdan yaratıla.
Sovetler akimiyeti qırımtatar medeniyetiniñ iç bir yerde kösterilmemesini istegen edi. Ukrainanıñ mustaqilligi ğayrıdan tiklengen soñ bile qırımtatar halqına bağışlanğan bir de bir müzey qurulmadı.
Neticesinde, Qırım aqqında bütün bir nesil tek resim ve ikâye vastasınen bile. Şunıñ içün "Krımska sadıba"nıñ esas maqsadı — bu yerge kirgen er kes yarımada aqqında medeniyet, ananeler ve yaşayış yolunen mümkün olğanı qadar çoq şey ögrenip, onı aqıldan aqılğa qaytarmaq.
Bu dava halqara medeniy diplomatiya saasında büyük potentsialğa saip ola bile. Meselâ, Ukraina prezidentinden başlap, er bir lider Qırımnıñ qaytarılmasına em timsaliy, em de ameliy ceetten qoşulacaq.
Men ne demege isteyim? Donald Trumpnıñ isim taşı ya da Emmanuel Makronnıñ isim ağaçı ve ilâhre. Yani, bu yerni ziyaret etip, siz Qırımnıñ insan mentalitetine qaytqanına timsal olaraq qoşula bilesiñiz.
Qırım, Luğansk, Donetsk, Herson ve bütün vaqtınca işğal etilgen topraqlar kibi, bizim añımıznıñ ayrılmaz parçası olsa, o vaqıt biz, elbette, Qırım — toprağımıznıñ bir parçası olğanını unutmaycaqmız.
Leyhanıñ bitirilmesi aqqında Oksana hanım pek timsaliy ve küçlü bir şey ayttı: "Ahtem bey, biz Qırımnı qurğan soñ, o, birden qaytıp kelecek". Bu sebepten er şeyni tez ve keyfiyetli yapmağa tırışamız.
— Qırımtatar cemiyetiniñ vekilleri zemaneviy Ukraina tarafından destek körelermi?
— Ebet, men bellesem, çoq şey qanun leyhaları sayesinde yapıldı, hususan prezident ve başqa siyasiy erbaplar sayesinde. Ne yazıq ki, bu basqı cenk sebebinden peyda oldı: biz kim olğanımıznı soramağa başladıq — ukrainler ya da qırımtatarlarmı? Çünki qırımtatar halqı Ukrainanıñ tamır halqıdır, ve bu qanun seviyesinde endi tanıldı.
Biz umumiy tarihımız aqqında daa çoq şey ögrenmek kerekmiz, onı, hususan Rusiye İmperiyası ve Şuralar Birligi zamanında, biz yazmağan edik. Ve, elbette, onı yazğanlar bizni ebediy duşman olaraq köstermege tırıştılar. Bu sebepten bir-birimiz aqqında çoqça bilmek içün mümkün olğanı qadar çoq aletlerni işlep çıqarmaq kerekmiz.
"Bağçasaray" "bağçadaki saray" ya da "bağça etrafındaki saray" olaraq tercime etile. 400 yıl devam etken ve Şarqiy Avropanıñ eñ küçlü devletlerinden biri olğan devletniñ paytahtını "ahır" dep adlandırması acayip olur edi. Bütün bular, bizler yoq etmek kerek olğan bu yañlış fikirlerniñ bir qısmıdır. Ne içün? Qırımtatarlarğa, ukrainlerge? Yoq! "Saray" — saray sözüniñ manasını kimniñ laflarına çevirmek kerek edi? Bu türkiy bir söz, onıñ tek bir tercimesi bar — "saray".
Zaporizska Siç ve Qırım Hanlığınıñ ortaq arbiy ğalebeleriniñ tarihını hatırlasaq, olarnıñ sayısı bayağı çoq edi. Amma yalıñız beraber olğanımız taqdirde. Meselâ, Konotop küreşinde ukrain ve qırımtatar askerleri beraber cenkleşken edi, ve pek çoq qırımtatar Ukraina içün elâk olğan edi.
Şunıñ içün tenqidiy fikir yürsetmek ve öz tarihımıznı bilmek, onıñ menbaları FSB kabinetlerinden tış yerlerde buluna, kelecegimiz içün müim aletlerdir. Cenkçi bilgisizlik — er kün körgen esas duşmanlarımızdan biridir.
Bazı vaqıtları halqımıznıñ vekilleri: "Qırımtatarlar qayda, olar orduda qayda?" dep soraylar. Tek tenqidiy fikir yürsetmek ve añlamaq kerek ki, ukrain ordusındaki qırımtatarnıñ işğal etilgen Qırımda ailesi bar. Onıñ kütleviy haber vastalarında peyda oluvı, Qırımda askerlerimizni beklemek içün anda qalğan qorantalarnı telükege oğrata.
Bunı añlamağan birisi olsa, bu kederlidir. Men, teessüf ki, er kün qardaşlarımnıñ, şu cümleden MNniñ Bİİ ve Ukraina mudafaa quvetleriniñ başqa qurulışlarında hızmet etken qırımtatarlarnıñ cenazesine baram.
Vaqıt kelgende er kes yüzüni kösterecek. Men bellesem, vatandaşlarımıznıñ çoqusı ukrain ordusında halqımnıñ temsilcileriniñ sayısına şaşılacaq, amma, teessüf ki, şimdi bile öz qardaşlarıñ arasında böyle fikirler eşitile: "Bu tatarlar qayda, ne içün olar 2014 senesi isyan etmediler, silâ almadılar?"
Qırımtatarlarnıñ silâsı bar edimi? Qırımdaki devlet akimiyetiniñ vekilleri qırımtatarlarnıñ binalarını yıqtırmadılarmı? Qırımtatarlar arasında separatist areketlerniñ ögüni almaq içün quvet qurulışınıñ qurulmasına yardım etmek içün bir şey yapıldımı?
2014 senesi Qırım Yuqarı Şurası binası yanında keçirilgen mitingge baqsaq, iştirakçilerniñ çoqusı qırımtatar edi. Hatırlatmağa isteyim ki, o vaqıt cedvelge alınğan malümatqa köre, 600 biñ kişi özüni qavmiy ukrain, bir millionğa yaqın — rus, 350 biñ — qırımtatar olaraq adlandıra edi.
Qırımtatar halqınıñ aman-aman bütün erkek ealisi Yuqarı Şuranıñ divarları altında edi. O vaqıt akimiyet vekilleri qayda edi? 80-den çoq, kimerde 90%-i bütün akimiyet organlarınıñ vekilleri hain oldı.
Hetman Pılıp Orlık daa XVIII asırnıñ başında, bizge Pılıp Orlıknıñ Anayasası olaraq belli olğan büyük eseriniñ üçünci maddesinde böyle yazğan kibi körüne: "Biz epimiz, Qırım hanlığınen, cenk meydanında çoq ğalebe qazanğan qardaşlarımıznen, ve akimiyetke kelgen er bir ulu hetman barışıq, dostluq ve arbiy qardaşlıqnı qardaşlarımıznen qorçalamaq kerekmiz, duşman ortaqlarımıznı yeñmek ve qardaş munasebetlerimizge zarar ketirgen, aqılsız, bilgisiz insanlarnı cezalandırmaq içün". Bu, Pılıp Orlıknıñ Anayasasınıñ 3-nci maddesi, yañlış olmasam, 1700-nci senesi.
— Qırım işğalden azat etilecek soñ ilk yapacağıñız şeyni tüşündinizmi?
— Qırım işğalden azat etilecek soñ yapacağım birinci şey — bütün tuvğanlarımnı ve yaqınlarımnı toplamaq. Anamnıñ tuvğan toprağına keteceğim. Sofralarğa çoq şey qoyğanlarını, balalarnıñ oynağanlarını, torunlarnıñ qaçqanlarını seyir eteceğim. Olarnıñ çoqusı endi büyük insanlardır. Tek baqıp, nefes alıp, evge qaytqanımnı is etecegim...
Telegram, WhatsApp ve Facebookta Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız
