Kıyivdeki Barışıq meydanında berim ayınıñ 11-nde qırımtatar halqınıñ genotsid fedalarınıñ hatırasına Memorial açıldı. Bu, vefat etken mimar İrfan Şemsedinovnıñ leyhasıdır. Er bir sütun qırımtatar halqınıñ tarihındaki facialı künlerge bağışlanğan edi. Hatıra 2014 senesi Rusiye tarafından işğal etilmezden evel Qırımda qoyulmaq kerek edi, amma öyle de olmadı.
Memorialnıñ zemaneviy leyhasınıñ mimarı olğan Mıkola Semiroh-Orlık Suspilne Qırımğa onıñ nasıl yaratqanı ve bu abideniñ hususiy emiyetini añlattı.
"Apayım Tetâna Jıvotkova ressamdır. O, İrfan Şemsedinovnıñ torunı Elmira Şemsedinovanen tanış ve dost ola. Yani, doğrudan soylarından kelgen. Bu leyha, yarışqa kirsetilgende, kâğıt şeklinde qaldı. O vaqıt o bir qaç variantnı çizdi ve olardan biri bu leyha edi... Elâ maña muracaat etip, abideni zemaneviy alğa ketirmek içün yardım soradı. O vaqıtları qayda ve nasıl olğanı belli degil edi. Abideniñ bir variantı bar ve onı zamanaviy talaplarğa uyğunlaştırmaq kerek ya da onı bir şeyge oturtmaq kerek", — dep qayd etti o.
Leyha, 13 metrlik eki betondan qurulğan ve Yüce Allahqa dua etken eller şeklinde olğan sutunlarnı köz ögüne ala edi. Eki stella qırımtatarlarnıñ tarihında facialı künlerge bağışlanğan edi. Bu 1783 ve 1944 seneleri.
"Birincisi – 1783 senesi, Qırım hanlığınıñ Rusiye İmperiyası tarafından ilhaq etilmesiniñ tarihı. Ekincisi – 1944 senesi, sürgünlik künü, bütün qırımtatar ealisi Qırım yarımadasından zorbalıqnen çıqarılğan edi", — dep "Qırım cebesi" teşebbüsiniñ idarecisi, Qırım milliy varlıq fondunıñ reisi Lenur Mambetov Facebookta bildirdi.
Şemsedinovnıñ ölüminden soñ yañı facialı tarih — 2014 senesi Qırımnıñ işğali — qoşulğanı içün teşkilâtçılar abidege üçünci qol qoşmağa qarar aldılar. Rustem Skibin adlı qırımtatar keramikacısı, hatıra ve mezar taşınıñ timsali olaraq, mermer kupnı yaratmağa teklif etti.
Semiroh-Orlık, "2014 senesi" tarihınen üçünci taşta Ukrainanıñ devlet tamğası bar, dep añlattı, çünki yarımadanıñ soñki Rusiye işğali memleket mustaqilliginden soñ oldı. O, Şemsedinovnıñ ğayesini saqlap qalmaq ve onı tek eyileştirmek istegenini ilâve etti.
Mimar, bu abideniñ timsalini de añlattı.
"Eller — yaşayışnı temsil ete, kup — evni, merkezden ösken çiy ağaç — yaşayışnıñ ğayrıdan tiklenüvini temsil ete. Yani, halq — ellerini yuvarlap, bu şeylerniñ olması içün Allahqa dua ete. Bu elementler insanlarnıñ sürgünligini temsil ete. Yani, qolunı körip, ögüne yaqınlaşsañız, demiryol yollarını köresiñiz, insanlarnı şeerlerden alıp ketken trenlerni köresiñiz, yani şeerlerniñ adlarını köstere. Elbette, bu bütün şeerler degil. Olarnıñ sayısı bayağı çoq. Bu, saylanğan şeerler", — dep Semiroh-Orlık Memorialnı añlattı.
Adamnıñ aytqanına köre, o, qırımtatar halqı içün facialı vaqialarnıñ emiyetini köstermege istedi.
"Vaziyetniñ bütün ağırlığını, vaziyetniñ müimligini aks ettirmek istedim. Bunı unutmamaq kerek, çünki er bir genotsid adisesi — pek kederli bir ikâye. Qırımtatar halqınıñ tarihına baqsañız, bu vaqialarnı qayd etken bir de bir abide yoq. Meselâ, işğalciler Qırımda böyle bir abideni qoydılar. O, bu tarihnı horlay. Bu insanlar, olarnıñ ayatları, olarnıñ ikâyelerine tükürüvdir", — dep mimar qayd etti.
O, añlattı ki, zaman keçkeninen onı saqlap qalmaq içün, Memorialnıñ malzemelerini nazikliknen qullanmağa tırıştı.
"Anda korten çeligiBelli şaraitte atmosferik koroziyasına dayanıqlı olğan leyhonlı çelik qullanıla ve bizim yaşayışımız kibi o, kelecekte yaşaycaq ve tüsini deñiştirecek. 80 seneden soñ bu biraz başqa bir hatıra olacaq. Siz oña başqaca baqacaqsıñız, onı başqaca köreceksiñiz", — dep Mıkola Semıroh-Orlık qayd etti.
Qırımtatar halqınıñ genotsid fedalarını añmaq içün abide aqqında ne bilemiz
Mayısnıñ 18-nde Kıyivdeki Barışıq meydanında qırımtatar halqınıñ sürgünliginiñ 80 yıllığında Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy tarafından teşebbüs etilgen qırımtatar halqınıñ genotsid fedalarınıñ hatırasına kelecek abideniñ temel taşınıñ qoyulması merasimi olıp keçti.
Qırımtatar halqınıñ lideri, halq mebusı, Ukraina Qaramanı Mustafa Cemilev, memorial devletniñ Qırımnıñ tamır halqına munasebetini köstere, dep bildirdi. Hususan şimdi, işğalciler qırımtatarlarnı vatanında faal sürette taqip etken vaqıt.
2016 senesine qadar memorial yerinde çekistlerge bağışlanğan abide tura edi. Öz çıqışında Volodımır Zelenskıy, 80 yıl evelsi olğanı kibi, Rusiye Qırım sakinlerini yoq etmege devam ete, dep qayd etti.
Qırımtatar halqınıñ sürgünligi
1944 senesi mayıs ayınıñ 18. künü küneş doğğanda qırımtatar halqını Qırımdan sürgün etmee başladılar. Devlet mudafaa eyyetiniñ "Qırımtatarlar aqqında" gizli emrine köre bütün halq hainlik ve duşmannen işdeşlikte qabaatlandı ve Qırımdan sürgün etmege maküm etildi. Afta devamında bu operatsiyağa azırlanğan ediler, 32 biñ NKVSçısı oña qatıldı.
Deyerli üç devrinde Qırımdan tahminen 200 biñ qırımtatar sürgün etildi. Yolda ve ğurbette ilk senelerde sürgün etilgenlerniñ 46%-i öldi.
Çoqusı allarda Orta Asiyadaki cumhuriyetlerge, şu cümleden Özbekistanğa insanlarnı alıp ketigenler. 10 biñ qırımtatar, cebeden Qırımğa qaytqan Qırmızı ordunıñ askeri de sürgün etildi. 12 sene devamında qırımtatarlarnıñ mahsus köçken statusı bar edi, vatandaş ve insan aqları ve azatlıqlarından marum etildi.
1989 senesi sürgün etilgenlerge Qırımğa qaytmağa resmen izin berdiler.
2015 senesi Yuqarı Şura, qırımtatar halqınıñ sürgünligini genotsid olaraq tanıdı.
Telegram ve Facebookta Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız