Qırımtatar, qaray ve qırımçaq tilleri — Ukrayinanıñ unikal medeniy mirasıdır. Amma bu tillerniñ episi UNESCO tarafından ğayıp olğan tiller cedveline kirsetilgen. Olardan biri endi tolusınen yoq olğan bir tildir.
Suspilne Qırım tilşınaslar, tarihçılar ve er üç tamır halqlarınıñ temsilcileri yardımınen, tillerniñ nesillerden nesillerge ne içün keçmegenini, devletniñ olarnı saqlap qalmasına nasıl yardım ete bilecegini ve cemaatlarnıñ özleri balalar içün derslerden başlap, Şevçenkonıñ tercimelerine qadar neler yapqanını ögrene.
Tilniñ berilmesini ğayıp etüv
Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ tamır halqları meseleleri daimiy forumında Ukrayinanıñ temsilcisi olğan qırımtatar Süleyman Mamutov qayd etti ki, tilniñ yoq oluvınıñ esas kriteriyi — til mirasınıñ nesilden nesilge keçüviniñ bozulmasıdır. Ana tiliniñ ananeviy berilüvi bozulsa, o, UNESCOnıñ ğayıp oluv cedveline kirsetilir.
Şimdilik üç tamır halqınıñ tilinde laf etkenlerniñ tam sayısı belli degil. Turk tillerini tedqiq etken doğuşınas Samir Belcudi bildirdi ki, qırımçaq tili aman-aman yoq oldı — şimdi dünyada üç biñ qırımçaqnıñ iç biri laf etmey. Qaray tili de kritik vaziyette, onı tek bir qaç on insan bile.
Aynı zamanda, qırımtatar tili daa yahşı saqlanıp qaldı: onı 300 biñge qadar insan laf ete, kütleviy haber vastalarında ve universitetlerde ögretile.
"Tilsiz halq yoq, halqsız ise til yoq", — dep qayd etti o.
Bu tiller nasıl peyda oldı
Qırımtatar, qaray ve qırımçaq tilleri turk tilleriniñ qıpçaq gruppasına ait. Olar bir-birine oşağan, çünki üç millet Qırımnıñ küçük bir toprağında yaşağan edi.
"Olar pek oşay, amma çeşit tillerdir. Ve menimce, o o qadar oşay ki, misal içün, qaray tilinde folklor kitaplarını oquğanda, qırımtatar tilini bilgenim içün, 90%-e qadar añlay edim. Bazı sözlerni tercime etip baqmaq kerek edim", — dep Mamutov qayd etti.
Tarihçı Yuriy Amir Radçenko, Qırımdaki qırımçaqlar ve qaraylarnıñ ilk cemiyetleri XII-XIII asırlarda peyda olmağa başlağanını tarif etti. Lâkin halqlar olaraq şekillenmege daa soñra — Qırım hanlığı qurulğan soñ — XV asırnıñ soñunda başladı. Kündelik yaşayışta olar turk tillerine keçtiler. Anda olarnıñ edebiyatı yazılğan.
"Qırımda orta asırlarda qaray edebiyatı ivrit tilinde edi. Laşon Kedar — bu er künlik turk tili, insanlarnıñ qavehanede, evde qadınnen, yataqta qadınnen, balalarnen laf etken lehçeleri. Bu lâdiniy til edi — muqaddes yazılarnıñ tili, Rabbinen laf etken dua tili", — dep añlattı tarihçı.
Daa soñra Qırımnıñ tamır halqlarınıñ yaşayışına Rusiye İmperiyası, soñra ise Şuralar Birligi kirişe. Milliy tillerniñ inkişafını desteklemeyip, rus tilinen sıqıştırdılar.
"Yaş nesillerniñ çoqusı er kün çeşit turk tillerinde laf ete edi, çünki qaray tiliniñ yekâne qaideleri iç bir vaqıt tasdıqlanmadı. İvrit tilini qullanaraq dua etmege devam ettiler. Siyasiy ceetten ve turmuşta yaş nesil rus tiline keçe edi", — dep Radçenko bildirdi.
Ne içün zemaneviy qırımçaqlar öz tilinde laf etmeyler
İslâhatçı yeudiy cemiyetiniñ rabini Binyamin Miniç, anasınıñ tarafından yarı qırımçaq. Keriçte doğdı, amma 23 yıldır İsrailde yaşay. Onıñ aytqanına köre, qorantasında qırımtatarca bilgen soñki insan onıñ qartanasınıñ anası edi.
"O, İbranice elifbesini bile edi. Çünki teyzem, olar İsrailge köçmezden evel — 1989 senesi olar Keriçni terk etkenlerniñ ilki edi — o, qartanasına kelip: "İbranice ögrenmege başladım", — dedi. "Men öz adımnı yeudiy arflerinen nasıl yazğanımnı bilem", — dep qartanam cevap berdi. Şunıñ içün onıñ kiril urufatını degil de, qırımtatarca eski urufatını daa ögrengenini bilemiz", — dep Miniç tarif etti.
O, zemaneviy qırımçaqlarnıñ tilini ne içün bilmegenini de añlattı.
"Men er vaqıt aytam ki, Qırım yeudiyleri — qırımçaqlarnıñ eki holokostı bar edi. Birinci holokost — 1920 seneleri şuralarnıñ Qırım mekteplerini qapatqanı, qırımtatar tilinde laf etmege yasaqlağanı ve tilni yeudiy elifbesinden kiril elifbesine keçirgenini añlata. Olar medeniy kimligini coya başladılar. Ve soñra Ekinci Cian cenkiniñ vaqtında natsistler kelip, aman-aman bütün cemiyetni yoq ettiler", — dep qırımçaq qayd etti.
Qaray tilinde laf etmemekniñ sebebi
"Ukrayina qarayları birligi" teşkilâtınıñ bağlar koordinatorı Svitlana Saitova-Baraş — yarı qaray. O, 1944 senesi qırımtatarlarnıñ sürgünliginden soñ onıñ ecdatları qaray tilini qullanmaylar, çünki bu olar içün telükeli edi, dep hatırlay.
"Böyleliknen, tatar tiline oşağan tilde laf etken er kes, bütün aqibetlerinen halqnıñ duşmanları olaraq sayıla edi. Anamnıñ qaray arqadaşları onı ziyaret ete ediler. Hatırlayım ki, qartanam hasta olğanda, onı ziyaret ete ediler, meni aşhanege alıp kete ediler, o qadar sıqıştıra ediler ki, biri-birine yaqınlaşıp, "gir-bir-ter-mir" dey ediler, böyle şeyler ayta ediler. Bir şey añlamağa, bir şeyge aytmağa bile yasaq ediler. Amma anam balalıqta, cenkten evel onıñ etrafındaki er kes qaray tilinde laf ete edi", — dep tarif etti o.
Tamır tillerini ögrenmek içün çeşit türlü malümat bazası
- Qırımtatar tili: derslikler, luğatlar, kütleviy haber vastaları ve edebiyat sayesinde onı ögrenmek içün imkânlar çoq.
- Qaray tili: Qırım lehçesine bağışlanğan ayrı dersten ğayrı, mahsus oquv malümatı pek az. Qaray tiliniñ tarifi bar, o, Ğalıçına, Troky ve Qırım şivelerini qaplap ala, amma onı ukrayin tilinde oqutmaylar. Grammatika, hususan Musayevniñ işleri, yekâne aktual malümat olıp qala.
- Qırımçaq tili: aman-aman tek qadimiy kitaplarda saqlanıp qaldı. Zemaneviy neşirler arasında Taras Şevçenkonıñ Qırımçaq tiline tercimesi (Viktoria Bagınska-Gurci, 1989) ve 2004 senesi David Rebi tarafından yaratılğan Qırımçaqça-Rusça luğatı bar.
Şarqşınas Samir Belcudiniñ aytqanına köre, Qırımda çalışqan David Rebi qırımtatar tilini populârlaştırmağa ve saqlamağa tırışqan edi. O, Bazar künü mektebini açtı, anda em kiril, em latin urufatları, em de qadimiy yeudiy yazısını ögrete edi. Böylece, o, tilniñ soñki tolu saipleri olaraq öz izini qaldırdı.
Tasil perspektivaları
Süleyman Mamutov dey ki: Ukrayinada tamır halqları aqqında qanun qabul etilgen soñ, anda ana tilinde tasil almaq imkânı da yazılğan.
"Til qullanuv aqqındaki eñ müim aqlardan biri — ana tilinde tasil almaq aqqıdır. Ukrayinada bu aq qanun tarafından kefil etile, hususan, tasil qanunınen, amma bu qaidelerniñ ömürge keçirilmesinde büyük meseleler bar. Amma kene de, böyle bir şey olmasa bile, temel pek zayıf: ocalar, derslikler ve ilâhre", — dep qayd etti o.
Cemiyet ğayretleri ve devlet destegi
Şimdi Suspilne Qırımnıñ er bir subetdeşi, tamır halqlarınıñ temsilcileri, öz kimlikleriniñ kelecegi olması içün öz seviyesinde ğayret ete. Qırımtatar Süleyman Mamutov — devlet seviyesinde.
"Devletniñ resmiy seviyede: "Ebet, biz bu halqlarnı tamır halqları olaraq tanıymız", dep aytması — bu bayağı uzun bir esnas. Men şahsen, yoq olmaq telükesi altında olğan tiller cedveli tasdiqlanılmasını ister edim, bunıñnen bağlı nevbetteki areketler, desteklengen programmalar, tamır halqlarınıñ tillerini saqlamaq içün daa semereli olğan programmalar añlaşılsın", — dep BMTnıñ tamır halqlarınıñ meseleleri daimiy forumınıñ Ukrayinadan temsilcisi qayd etti.
Benjyamin Miniç ve onıñ cemiyeti Yaffa şeerinde (İsrail) qırımtatar künlerini qayd ete ve ananelerine ürmet köstere.
"1945 senesi ilk qış ayınıñ 11-nde qırımçaqlar Ekinci cian cenki yıllarında öldürilgen qırımçaqlar hatırasına kün olaraq ilân ettiler. Ve bu kibi toplaşuvlar bar edi, olar er vaqıt keçmiş aqqında edi. Bu subetniñ bir qısmını kelecekke avuştırmaq menim içün pek müim edi. Bu sebepten insanlarnı toplamağa başladım. Biz şimdi bir kitap çıqardıq, qırımçaqlarnıñ entsiklopediyasını rus tilinde çıqardıq ve ivrit tiline tercime ettik, tercimeni çıqardıq. Ve umüt etem ki, biz kerçek bir şey yapa bilirmiz", — dep islâatçı yeudiy cemiyetiniñ rabini qayd etti.
Svitlana Saitova-Baraş, dünyada eñ az yüz qaray qorantasınen bağ tutqan Ukrayina qaraylar birliginiñ koordinatorı ola. Saitova-Baraşnıñ aytqanına köre, o, devletniñ qaraylarnıñ birleşmesine yardım etmesini ister edi.
"Dünyanıñ diger qaray cemiyetlerinen bağlar qurulmasa, qaray halqınıñ Ukrayina tamır halqı olaraq ğayrıdan tiklenmesi imkânsızdır. Devlet, qaraylarnıñ öz diger cemiyetlerini ziyaret etmek ve diger cemiyetlerni davet etmek, umumiy nikâhlarnı teşviq etmek, qoranta yaratmaq imkânlarına yardım etmeli. Böyleliknen, til, din ve qaray olmaq nasıl olğanını añlağan dünya tasavurı saqlanıp qalacaq", — dep qaray qayd etti.
O şunı da qoştı ki, 2000-inci seneleri yaz mektepleri, balalar içün qaray tilinde fakultativ kurslar teşkil etildi. Qaray cemiyetleriniñ toplu yaşağan topraqları Rusiye tarafından işğal etilgen soñ ve çoqusı qaraylar çetelge ketken soñ, halqnıñ tili ve kimligini saqlap qalmaq zor oldı. Amma öz örneginen köstere ki, tilni ögrenmek büyük yaşta bile ve qaray halq yırlarını bile ögrenmek mümkün.
Telegram, WhatsApp, Facebook, TikTok ve YouTubede Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız
