BMTnıñ Tamır halqları meseleleri boyunca daimiy forumınıñ mütehassısı Süleyman Mamutov Qırımtatar halqınıñ sürgünliginiñ genotsid olaraq em siyasiy, em de uquqiy tanılmasınıñ müimligini añlattı. O, cemaat ve diplomatik dairelerde Qırımtatarlarnıñ temsilcilerini bu meseleniñ imayesi esnasına celp etmek içün ilerideki işlerniñ müimligini qayd etti.
O, "Пам’ять/Hatıra" vesiqalı leyhasınıñ taqdim merasimi vaqtında bunı bildirdi, dep Suspilne Qırım mühbiri haber etti.
Mamutovnıñ aytqanına köre, soñki yılları sürgünlikniñ tanılması esasen parlament ve siyasiy seviyelerde keçe.
"Olar da pek müim, çünki genotsidniñ uquqiy tanılması tek böyle bir mahkemeniñ ya da başqa halqara mahkeme qurulışınıñ neticelerinden soñ mümkün olur. Bermege kerek olğan delillerniñ seviyesi daa yüksek", — dep qayd etti o.
Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ Daimiy Forumınıñ mütehassısı, bu sürgünlikniñ genotsid olaraq siyasiy tanılmasınıñ eki esas neticesi bar, dep qayd etti.
Birinciden, tek sürgünlikni başından keçirgenlerge degil de, nesillerara yara tarihiy mirasnıñ ayrılmaz bir parçası olğan olarnıñ nesillerine de memnünlik ketire, dep añlattı o.
"Biz bunı daa ögrenmedik, amma eminim ki, başqa bir çoq halq içün olğanı kibi, bu da bardır, çünki aman-aman er bir Qırımtatar balalıqtan sürgünlik aqqında bile edi. Men de, yañlış aytmasam, beş yaşında olğanda qartanamdan ögrendim. Men şahsen öz balalarıma bunı daa soñra aytmağa isteyim. Meselâ, qızımnıñ bunı qabul etmege ve bunıñ ne olğanını añlamağa küçleri olsun dep", — dep Mamutov añlattı.
Ekinciden, genotsidniñ tanılması ileride bunıñ kibi cinayetlerniñ ögüni almaq içün kefalet ola.
"Bir de bir areketni genotsid olaraq tanığan devletlerniñ sayısı artqan sayın, bu, kelecekte de böyle arbiy cinayetlerniñ olması içün bir qorçalayıcı tedbir ola. Çünki sürgünlik halqara uquq boyunca arbiy cinayet sayıla", — dep mütehassıs qayd etti.
Mamutov Qırımtatarlarnıñ vekillerini em cemaat, em de diplomatik dairelerde bu meseleniñ imayesi esnasına celp etmek içün ilerideki işlerniñ müimligini qayd etti.
"Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ Tamır halqları meseleleri boyunca daimiy forumında bazı meselelerniñ al etilmesinde menim tecrübem köstere ki, şahsiy barlığıñız olmasa, yani barlığıñıznıñ imayesi olmasa, bazı meselelerni al etmek, muzakere etmek daa da qıyın olur. Çünki siz, er kes kibi, bunıñ ne içün müim olğanını bilesiñiz. Ve buña da Qırımtatarlarnıñ subyektivligini tanımaqnıñ belli bir tarafı bar", — dep añlattı o.
Mamutovnıñ aytqanına köre, çetel temsilciliklerniñ çeşit diplomatik korpuslarında ne qadar çoq qırımtatar olsa, "o qadar çoq ihtimal bar ki, çeşit memleketlerde bu esnas tezleşir".
Qırımtatar halqınıñ sürgünligi aqqında ne bilemiz
1944 senesi mayıs ayınıñ 18-20 künleri qırımtatarlarnıñ sürgünligi, Ekinci cian cenki vaqtında sovet rejiminiñ cinayetleriniñ eñ parlaq misallerinden biri oldı, dep tarif etti Suspilne Qırımğa tarihçı ve Qırım ukrainleri bölge şurasınıñ azası Andriy İvanets.
Onıñ aytqanına köre, çarlıq rejimi vaqtında qırımtatarlarnıñ vatanından çıqışınıñ bir qaç büyük dalğası oldı. Hususan küçlü dalğa XVIII asırnıñ soñunda ve XIX asırnıñ ortasında Qırım hanlığınıñ ilhâqından soñ oldı. O vaqıt aman-aman 200 biñ qırımtatar ketti. Olar XIX asırnıñ soñunda milliy canlandıruvnı başlattılar.
Kommunist rejimi Qırımnı arbiy baza ve Türkiyenen cenkte cebe bölgesine çevirmege planlaştıra edi. Tarihçı qayd etti ki, Stalin reberligini İstabul ve Çanakkale boğazlarını zapt etüv imperiya arzusı raatsızlay edi, şunıñ içün olar bütün qırımtatar halqını yarımadadan zorbalıqnen sürgün etmege qarar aldılar.
Zorbalıqnen yapılğan köçüvniñ eñ yüksek seviyesi üç kün içinde oldı: 1944 senesi mayıs ayınıñ 18-nde gece başlap, mayıs ayınıñ 20-nde saat 16:00da bitti. O vaqıt Qırımdan aman-aman bütün qırımtatar ealisi, tahminen 180 biñ insan, sürgün etildi. Bunı yapmaq içün 32 biñden çoq quvetçi celp etildi.
Mayıs ayınıñ 18-i — Qırımtatar halqınıñ genotsid fedalarını añma künü. Ukraina, genotsid cinayetiniñ ögüni aluv ve cezasını berüv şartnamesine binaen, mecburiy sürgünlik cinayetini qırımtatar halqınıñ genotsidi olaraq tanıdı.
Ukraina akimiyeti totalitar rejimniñ Ukraina tamır halqınıñ basqısına qarşı siyasetini takbih etti: añlayışlı öldürüvler, ciddiy beden zararları, qırımtatarlar içün suniy yaratılğan yaşayış şaraiti.
Kanada, Latviya, Litvaniya sürgünlikni qırımtatar halqınıñ genotsidi olaraq tanıy. Ukraina, genotsidniñ başqa memleketler tarafından tanılması içün çalışa.
Qırımtatar halqınıñ sürgünligi
1944 senesi mayıs ayınıñ 18. künü küneş doğğanda qırımtatar halqını Qırımdan sürgün etmee başladılar. Devlet mudafaa eyyetiniñ "Qırımtatarlar aqqında" gizli emrine köre bütün halq hainlik ve duşmannen işdeşlikte qabaatlandı ve Qırımdan sürgün etmege maküm etildi. Afta devamında bu operatsiyağa azırlanğan ediler, 32 biñ NKVSçısı oña qatıldı.
Deyerli üç devrinde Qırımdan tahminen 200 biñ qırımtatar sürgün etildi. Yolda ve ğurbette ilk senelerde sürgün etilgenlerniñ 46%-i öldi.
Çoqusı allarda Orta Asiyadaki cumhuriyetlerge, şu cümleden Özbekistanğa insanlarnı alıp ketigenler. 10 biñ qırımtatar, cebeden Qırımğa qaytqan Qırmızı ordunıñ askeri de sürgün etildi. 12 sene devamında qırımtatarlarnıñ mahsus köçken statusı bar edi, vatandaş ve insan aqları ve azatlıqlarından marum etildi.
1989 senesi sürgün etilgenlerge Qırımğa qaytmağa resmen izin berdiler.
2015 senesi Yuqarı Şura, qırımtatar halqınıñ sürgünligini genotsid olaraq tanıdı.
Telegram, WhatsApp, Facebook, TikTok ve YouTubede Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız
