KHV üzerinde nezaret, rusiye tarafdarlı fırqalar ve areketler, Qara deñiz flotnıñ yerleştirüvi – 2014 senesi Qırım işğaline imkân yaratqan sebeplerniñ tek parçası, qayd ete tarihçı Andriy İvanets. Bunıñ içün esasını RF, daa 1990 yıllırından teşkil etken edi, ukrain yarımadasınıñ zapt etüv ğayesini ise – Ukrainanıñ mustaqilligini ilân etken vaqıttan beri azırlay edi.
Suspilne Qırımnıñ mühbiri Oksana Bovsunovska, Andrıy İvanetsnen daa 2014 senesi işğalden evel Qırımnıñ malümat işğaliniñ esas devirleri aqqında subetleşken.
– Rusiye, Ukrainanıñ mustaqilliginden itibaren Qırım territoriyasında öz propagandalı añlatmalarını nasıl tarqata edi?
– Afsus ki, farqlı malümat aletleri ile Rusiye Federatsiyasınıñ qırımlılarnıñ esine keñ tesir fırsatları bar edi. Mustaqilliginiñ tam başından beri Rusiye, 1990 yıllarında Qırımnıñ malümat saasınıñ başında olğan kütleviy haber vastalarnıñ üzerinde nezaretini saqlay edi ve o, al etici ande Qırımda ciddiy kerginligini peyda ettirmege ve akimiyet organlarına ve yerli ealine tesir etmege fırsat bergen edi.
Rusiye, Qırımda rağbetli olğan em rusiye telekorüvini, em de keççe ukrain malümat saası inkişaf etilip Qırımğa ukrain telekorüvi kirgen, öz malümat tertibatı inkişaf etilgen devirlerinde gazetalarnıñ tesirini qullanğan edi. Rusiye, ep bir tesir fırsatlarını coymağan edi, çünki Qırım içinde onıñ aletleri bar edi. Meselâ, Qara deñiz flotnıñ matbuat hanesi, 1990 yıllarında ukrainağa karşı separatist ğayelerni tarqatqan "Vatan bayrağı" gazetası bar edi. Ayrıca, 1992 ve 1993 seneleri rusiye temsilcilik organları Qırımğa dair qanunsız qararlarını qabul etkende bu gazeta, bu beyanatlarnı kösterip ukrain akimiyetine, Ukrainanıñ terkibinde Qırımnıñ bar oluvınıñ qanuniyligine dair işançını mahv etken edi. Em de onıñ matbuat hanesi, ayrıca Qırımda resmiyleştirilgen ukrainağa karşı neşriyatlarnıñ basuvı içün temeli edi, bu matbuat hanesi ile böyle neşriyatlar içün kâğıtnı alğan ediler.
Bundan da ğayrı, Rusiye, 90 senelerinde aynı kâğıtnıñ qıtlığı olğan vaqıtta bazı qırım neşriyatlarını temin etken edi. Jurnalistler, basılğan ve elektron KHV ve Rusiyedeki olarnıñ reberleriniñ qısmı celp etilgenine dair şübem yoq. Meselâ, mustaqil Ukrainada öz bar oluvınıñ bütün yıllar devamında ukrainağa qarşı muntazam propagandasını keçirgen "Qırım aqiqatı" kibi neşriyatları çeşit-türlü destegini alıp tek rusiye akimiyet organlarınen degil de, rusiye mahsus hızmetlerinen bağında olıp Qırımdaki malümat saasına ve qırım siyasetçileriniñ faaliyetine tesir etkeninde şübem yoq. Bugün rusiye mahsus hızmetlerine öz bağı aqqında açıq tarzda tarif eteler, Ğraç, Konstantınov ve cenkten evel Qırımda ukrain akimiyet organlarında reberlik vazifelerinde bulunğan başqa şahıslarınıñ intervyüsini oqusaq yeter.
– 2014 senesi rusiye işğalinden soñ qırım KHV-nen ne olğan?
– 2014 seneden soñ Qırımdaki vaziyet, elbet de, kerginleşken, çünki 2014 senesine qadar Qırımdaki malümat saası, Rusiyeniñ tesirlerine baqmadan Ukrainanıñ tarafından yeterli qadar nezaret etilgen edi. Amma 2014 senesi zapt eticileriniñ ilk areketlerinden biri – yayından ukrain telekanallarınıñ qanunsız sondürüvidir, yani olar qanunsız tarzda ukrain telekanallarını sondürip rusiye propagandalı resurslarını qoyğanlar, o ise – Qırımdaki vaziyetine menfiy tarzda tesir etken. Keççe, Qırımda bar olğan KHV-nıñ episi, yanıdan resmiyleştirüvine mecbur etilgenler. Olarnıñ sayısı pek azğan ve şübesiz, ukrain tarafdarlı olğan KHV öz faaliyetini toqtağanlar.
Yañı ukrain KHV resmiyleştirmege ıntıluvlar qarşı faaliyetine çıqqanlar. Biz, misal olaraq, ukrain faalleriniñ ukrain tilinde gazetasını çıqarmağa ıntıluvlarını bilemiz, olar toqtatılğanlar, çünki taqip etüvler içün teşkilât, medeniy işlernen oğraşqan olsa da, rusiye işğal akimiyetinen mahv etilgen.
– Yani malümat tecriti, Qırımda işğalcilerniñ ilk adımlarından biri edi mi?
– Elbet de, 2014 senesi cenkniñ başlanuvı ile Rusiyenen köterilgen propaganda derecesidir, Qırımda o, pek duyulğan edi. O, ukrainlerniñ millet olaraq itibardan tüşürüvi, Ukrainanıñ devlet olaraq fenalaştırıluvı – episi bu yılda 365 kün ve künde 24 saat içinde qırımlılarnıñ esine kirli aqımınen aqqan edi.
Rusiye, qırımlılarnı malümat saasından tek Ukrainadan degil, dünyadan da tecrit etken. Biz bunı bugün pk yahşı köremiz. Rusiye, baştan tek ukrain telekorüvi, ukrain radiokanallarını sondürip basılğan ukrain kütleviy haber vastalarınıñ tarqatuvını yasaq etken olsa, ileri devirlerde ise – Ukrainanıñ elektron KHV-na irişimni yasaq etmege başlağan. Endi telekorüv ve radio degi, raqamiy medialar aqqında bile söz kete. Yani yavaşça qırımlılarnıñ kirip olamağan saytlarınıñ sayısı artmağa başlağan ve 2022 seneden soñ olarnıñ sayısı daa artqan, rusiye işğal akimiyetinden mustaqil malümatının almağa istegen qırımlılar içün yekâne çıqışı VPN-niñ qullanuvı olğan, amma Rusiye, onı da qullanmağa yasaq ete.
Şunı qayd etmek kerek ki, Qırımda provayderleriniñ faaliyet şekilleri de deñişken, Qırımnıñ zapt etüvinden soñ olarnı rusiye mahsus hızmetlerine malümatnı alıp bergen mahsus donatmalarını tayin etmege mecbur ettiler. 2022 senesine qadar bu tedbirler provayderlerine daa çoq qattı olğanlar, bilgenimiz kibi, olarnı VPN qullanıcılar aqqında bildirmege, Rusiye Federatsiyasını meraqlandıra bilgen hızmetlerniñ qullanıcılarına ait olğan malümatnı toplamağa mecbur eteler.
– Qırımda rusiye propagandasınıñ añlatuvları nasıl deñişken edi?
– Bu cenkte Rusiyeniñ esas maqsadı – ukrain devleti ve ukrain milletiniñ yoq etüvidir, buna köre, olarnıñ ayrı millet olaraq aqnıñ red etüvi. Bu añlatuv, em Qırımda, em de Donetsk ve Luğansk vilâyetlerdeki işğal etilgen qısımlarında tarqatılğan edi. Qırımda vaziyetni evelden ukrain territoriyasınıñ Rusiye Federatsiyasınıñ terkibine sanki dersin qanuniy kirsetüvi kibi, Donetsk ve Luğansk vilâyetlerde ise – LDHC-niñ devlet terkibi peyda olğanı kibi köstergen ediler, amma şekili farqlı olsa da, manası bir edi. Bugün o, aqiqaten nivelirlengen, çünki Rusiye qanunsız sürette daa dört Ukraina territoriyasına öz aqqını ilân ete ve bu qırım tecribesi, o endi Rusiyadır dep tarif etilgen territoriyalarına keçe.
– Qırımda tarqatılğan ve tarqatayatqan rusiye añlatuvları işğal etilgen yañı territoriyalarındakilerinden farklanalar mı?
– Zaporijjâ, Herson, Donetsk ve Luğansk vilâyetleri aqqında şimdi aynı "tarihiy vilâyetleri" aqqında añlatuvını inkişaf eteler. Rusiyeniñ meselesi şusı ki, o, ağır halqara cinatlerni yapqan, eñ ağır halqara cinayetlerini, tecavuz, cenk, genotsid cinayetleridir ve öz cinayet faaliyetini saqlamaq içün Rusiye, propagandalı aletleri qıdırmağa tırışa ve böyleliknen rusiyelilerniñ tarihiy aqqı bar eken. Yani, olar territorial bütünligi, suverenitetke ürmeti ve başqa devletleriniñ territorialbutünligine dair halqara aqnı bozğanlar, Qırımnı işğal etip ise – Rusiye, Ukrainanen imzalanılğan 400 ziyade añlaşmasını bozğan, BMT ve başqa teşkilâtlarnıñ azası olıp onıñ halqara vazifeleri aqqında daa aytmayım ve bunı bir çare tapıp saqlamaq içün sanki dersin Qırım "qadaimiy rus toprağıdır" kibi sahtelengen tarihiy delilleriniñ cedveli qullanıla. Saçmalı iddiasıdır, çünki "qadimiy rus toprağı" Edil ve Oka arasında buluna, Qırım ise Qırımdır.
Aynı soyu, bugün qısmen Rusiyenen işğal etilgen ukrain territoriyalarına da bağlı, Rusiyeniñ bu territoriyalarını zapt etmege alâ daa aqqı yoq, amma o bunı yaptı ve endi bunı şahsiy eali, halqara cemiyetine añlatmaq, ukrain vatandaşlarnı aldatmaq içün o, Rusiyeniñ arihiy toprağı dep böyle delili qullanıla. Aynı bu iddialar çoqtan halqara aqında baqılmaylar, çünki tarihiy topraqlarnıñ yanaşmasına esaslanıp dünya siyasetinde davalarnıñ patlavı ola bile, buna köre, sahtelengen tarihiy iddialarınıñ yerine halqara aqnıñ yuqarısı olmaq kerek. Ukraina da Kiyev Rusnıñ mirasına öz aqqını bildirip 11 asırda Kiyevge boysunğan bizim topraqlarımızdır ayta bile. O, saçmalıq, biz böyle usullarnı qullanmaymız, biz olardan vazgeçemiz, çünki medeniy tarzdan yaqlaşamız, ve aynı bunı halqara aqqı ve medeniy insaniyeti Rusiyeden talap ete.
Elbet de, işğal etilgen territoriyasında olayatqanını körem. Derecesi köterilip ukrainağa qarşı nutuğı daa qattı olğanını ayta bilem. Bütün bu genotsid bildirüvleriniñ ukrainlerniñ milliy zümresini ya bütünle ya qısmen mahv etmege niyeti bar ve bu cinayetniñ qısmı – qurbannıñ insaniyetsizligi ola. Ve MAA degeniniñ tayin etilgen maqsatları – milletniñ ve askeriyleştirüviniñ yoq etüvi qırım medialarında faal sürette qullanılmaqtalar. Qırımda bir cinayet olsa, qırım medialarında Ukraina vatandaşı cinayet yapqanı aqqında yazalar. O, qayd etile. Er kün, aqiqaten, Qırımda ukrain casusnı ya da bir qaç ukrain casusnı tutıp alğanları, ya da Ukrainağa qol tutqan insanlarğa müddetlerni bergenleri aqqında beyanatları peyda ola. Böyle taqip etüvler nezaret etilgen FTH terkipleri ile sahtelenip kerginleşkenini köremiz, meselâ, insanlarda ukrain tarafdarlı keyflerini mahsus qıdırğan "Qırım SMERŞ" teşkilâtı ve soñ bu adamlarnı meumriy tarzda taqip eteler, olarnı Rusiye cezalav terkiplerine kirseteler ve olarnıñ şahsiy malümatları da KHV, Telegram-kanallarında da yayınlandırılalar, o da şübesiz, bu insanlarnıñ aqlarınıñ qattı bozuluvı ola.
Telegram, WhatsApp ve Facebookta Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız