Süleyman Mamutov Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ tamır halqlar meseleleri daimiy forumınıñ azasıdır. O, 2022 senesinden berli bu vazifede buluna, bundan evel 20 sene devamında o, hususan, ukrainlerniñ aqlarını qorçalamaq içün Rusiye temsilcisi edi. Şimdi qırımtatar Süleyman Mamutov tek ukrain tamır halqınıñ degil, ruslarnıñ da aqlarını qorçalamaqta. Öz işi aqqında daa tafsilâtlıca Suspilne Qırım içün bergen intervyüsında añlattı.
— Üç sene evelsi Yuqarı Şura "Ukrainanıñ tamır halqları aqqında" qanunını qabul etti. Uquq qorçalayıcılar bu vaqianıñ emiyetini qayd ettiler. O nasıl bir şey edi?
Mustaqillik ilân etilgeninden berli Ukraina devletinde tamır halqları bar olğanını er vaqıt tanığan edi. Aynı zamanda faal areketler yoq edi. Birinciden, bu tamır halqlarınıñ halqara uquqqa köre tanılması, ekinciden, 2014 senesinden soñ, devlet siyaseti tamır halqlarınıñ tanılması ve desteklenmesine yönelgen olsa da, qanun leyhasınıñ azırlanuvı devam ete. Devlet halqara meydançıqlarda tamır halqlarını tanığanını, halqara uquqnıñ esas vesiqasını desteklegenini bildire bile — bu Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ tamır halqlarınıñ aqları beyannamesidir. Bütün bularnı Ukraina 2014 senesi yaptı, amma tamır halqlarınıñ statusı qanun seviyesinde qayd etilgende, bu başqa seviye: em tanuv, em de devletniñ siyasiy küçlü beyanatı.
— УTamır halq ve qavmiy azlıq arasında ne farqı bar?
Bu kriteriyler universal degil. Meselâ, halqara uquqta olar bir de bir esas vesiqada, şu cümleden BMTnıñ beyannamesinde qayd etilmegen edi. Amma halqara uquq saasındaki esaslı ilmiy işniñ doktrinası bar. Bu kriteriylerni olar belgileyler. Birinciden, tamır halqı — öz tili ve medeniyeti olğan qavmiy gruppasıdır. Bazıda bu ananeviy bir yaşayış tarzı ola bile, bazıda olmaya bile. Amma bu cemiyette dominant olmağan ayrı bir qavmiy gruppadır. Çoqusı allarda, amma er vaqıt degil, o miqdar azlığı ola.
Meraqlısı şunda ki, bu — öz-özüni idare etüv aqqını daa qazanmağan bir gruppadır. Bu aqnıñ amelge keçirilmesinde devletlerniñ topraq bütünligi bozulmamalı. Ukrainada bu, tamır halqınıñ Ukraina tışında devlet teşkilâtı olmaycağı şeklinde şekillendirildi. Bu printsipniñ pek meraqlı bir tefsiri.
— Bu tek Ukrainada böyle bir kriteriymi?
Ebet, tek Ukrainada, amma halqara mütehassıslarnen laf etkende, olar bunıñ yaşamaq aqqı bar olğanını añladılar.
— Yani, misal içün, tek Ukrainada qırımçaqlar tamır halqı ola bileler, başqa bir devlette ise — yoq?
Başqa bir devlet olarnıñ öz-özüni belgilev aqqını kerçekleştirmege yardım etse, eki ya da üç devletniñ aynı halqnı tamır halqı olaraq tanımalarına bir şey keder etmez. Çoqusı allarda bu bir devletniñ içinde ola. Başqa bir mesele şunda ki, tamır halqları sıq-sıq olarnıñ yaşağanları yerlerde devletler qurulmazdan evel şekillengen ediler. Meselâ, tamır saami halqı dört devletniñ toprağında yaşay. Ve er birinde, atta Rusiye Federatsiyasında, olar tamır halqı olaraq tanılalar.
— "Ukrainanıñ tamır halqları aqqında" qanunına qaytmağa isteyim. Ukrainada tamır halqlarına nasıl yardım ete?
Tamır halqları öz aqlarınen yaşaylar. Devlet, bu aqlarnı kerçekleştire bilecegini kefil ete. Bu, öz tili, ananeleri, medeniyetini inkişaf ettirmek ve saqlamaq aqqı ola bilir. Ve bu medeniyetnen sıñırlanmay. Siyasiy aqlar da, öz temsil organlarına saip olmaq aqqı, olarnı öz adet ve usullarına köre saylamaq aqqı. Bularnıñ episi qanun tarafından kefil etile. Ve bu pek müimdir, çünki şimdi iç kimse öz başına bu aqqından marum qalamaz ya da sıñırlanamaz. Viktor Yanukovıç prezident devrinde olğanı kibi. O, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ qanuniyleştirilüv şekillerinden birisine qarıştı.
— Ukrainanıñ tamır halqlarınıñ aqları yeterli qadar qorçalandımı?
Menimce, bu qanunnı qabul etilmek pek müim edi. Bu eñ az bir şey, amma yeterli degil. Qanun, çoqusı allarda, ve bu qanunlar içün tabiiy bir şey, nasıl etip bir de bir uquqnıñ kerçekleşecegini añlatmay. Bunıñ içün bir qanun olmalı. Yerli halqlarnen añlaşıp, Nazirler Kabineti bunı yapa. Ve bu meseleler daa çezilmedi. "Tamır halqlarınıñ temsil organlarınen mesleatlaşuvı aqqında" qanunımız bar, amma o, devletniñ grajdan cemiyetinen mesleatlaşuvı boyunca qaidelerni tekrarlay. Menim fikrimce, bu tamır halqlarınıñ meselelerini diñlemek ve qorçalamaq içün eñ yüksek standart olmalı.
Ekinci meselesi — tamır halqlarınıñ temsil organlarınıñ tanılmasıdır. "Tamır halqlarınıñ temsil organları statusınıñ aluvı aqqında" qararımız bar, belli bir protsedura bar. Amma yarım seneden berli Nazirler Kabineti Qırımtatar Milliy Meclisine uquqiy status berilmesi aqqında qararnı qabul etmey. Bu bir meseledir, çünki başqa bir tamır halqınıñ — qaraylarnıñ — ihtiyaclarından biri, olarnıñ noqta-i nazarını resmiy şekilde temsil etecek temsiliy organnı meydanğa ketirmektir.
— Sizce, bunıñ sebebi ne?
Menimce, esas meseleleriden biri — Ukraina qanunını qabul etti. Bu siyasiy bir adım edi, amma tamır halqınıñ kim olğanını, olarnıñ hususiy aqları ve milliy azlıqlardan farqlı olğanlarını añlamaq içün daa teren añlav — ükümet seviyesinde böyle bir añlav yoq.
Başqa taraftan, men bellesem, biz kerçekten de yolu miqyaslı cenk olğanını qabul etmek kerekmiz, ve, belki de, siyasiy liderlik tamır halqlarınıñ aqlarını qorçalamaq meselesi er vaqıt birinci yerde turğanını tüşünmey. Men bellesem, öyle degil.
— Qaraylar, qırımçaqlar ve qırımtatarlar tarihiy topraqları - Qırım yarımadası - birleştirile. İşğalniñ 11. senesi. Anda tamır halqlarınıñ aqlarınıñ vaziyeti nasıl?
Men bellesem, işğal etilgen Qırımda tamır halqlarınıñ "uquqları"nen bağlı vaziyet aqqında çoq adam bile. Birinciden, Rusiye Federatsiyası öz qanunlarında Qırımda yaşağan iç bir halqnı tamır halqı olaraq tanımay: ne qırımtatarlar, ne qaraylar, ne de qırımçaqlar.
Qırımtatarlarnen bağlı Rusiye Federatsiyasınıñ resmiy nazar noqtası şundadır ki, olarnıñ qanunlarına köre, tamır halqı ola bilecek tek 50 biñden çoq olmağan halq ola bile. Bu mevzuda bir çoq şa1a bar, çünki bu halqnıñ yoq olması içün kerek, soñ ise Rusiye Federatsiyası onı tamır halqı olaraq tanıy bile. 50 biñden çoq er şeyni yapmağa qorqalar ve bir küç kibi qabul eteler.
Amma qaraylarnı bile tamır halqı olaraq tanımaylar. Qaraylarnıñ "ananeviy yaşayış tarzına riayet etmegenleri" aqqında aytıla. Tarihiy olaraq qaraylar zemaneviy şeerlerde yaşay ediler.
Qırımtatarlar aqqında bilemiz ki, Qırımda siyasiy mabüslerniñ eñ büyük qısmı qırımtatarlardan ibaret. Bundan ğayrı, Rusiye Federatsiyası er seviyede Qırımtatar Milliy Meclisini yasaq etti. Halqara meydançıqlarda köstermege imkânları olmağan temsil organlarını meydanğa ketirmege tırışalar.
Rusiye Federatsiyası iç bir halqnı Qırımnıñ tamır halqı olaraq tanımay, çünki, menimce, bu olarnıñ imperialist işğalli siyasetiniñ temellerini patlatacaq. Olarnıñ fikirince, Qırımda iç bir kimse tamır halqı olamaz, çünki bu olar içün "ortodokslıqnıñ beşigi" kibi bir şey.
— Siz BMTda Ukrainanıñ tamır halqlarınıñ aqlarını qorçalav boyunca ilk daimiy temsilcisi oldıñız. Vazifesiñiz ve tam olaraq ne yapqanıñız aqqında tarif etiñiz.
Men Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ tamır halqları meseleleri daimiy forumında mustaqil mütehassısım. Bu, BMTnıñ sistemasındaki beş esas organlarından biriniñ "İqtisadiy ve içtimaiy şura" adınen adlandırılğan esas mesleat organı. Forumnıñ mütehassısları devletlerge ve Birleşken Milletler Teşkilâtına tamır halqlarınıñ uquqlarını nasıl etip yerine ketirmek kerekligi, olar ne içündir ve ne derecede olğanını añlatmaq içün tevsiyeler bereler. Bütün dünya bölgelerinden 16 mütehassıs bar. Menim bölgem "Merkeziy Avropa, Şarqiy Avropa, Rusiye Federatsiyası, Kavkaz ve Merkeziy Asiya"dır. Yani, bu bayağı büyük bir bölge. Başqa bölgeler da küçük degil. Menim işim tek Ukrainada degil de, bütün bölgede, şu cümleden Rusiye Federatsiyasında da tamır halqlarınıñ aqlarını qorçalamaqnen bağlıdır.
— Siz, devletinde cenk olğan qırımtatar olaraq, ukrain olaraq, Rusiyeniñ tamır halqlarınıñ aqlarını nasıl qorçalaysıñız? Duygusal olaraq qıyınmı?
Doğrusını aytsam, bu menim içün qıyın degil. Rusiye Federatsiyasında yaşağan tamır halqlarınıñ esaretke oğratıluv tarihını bilseñiz. Bu ikâyeniñ ukrain halqınıñ, qırımtatar halqınıñ ikâyesine pek oşay. Men añlayım ki, olarnıñ aqları qorçalansa, bütün tamır halqlarınıñ kelecegi de qorçalanacaq. Bular, esaretke oğrağan ve müstemlekeleşüvniñ er türlü manasını körgen halqlardır. Tek pragmatik noqtaiy-nazardan degil de, ahlâqiy, ahlâqiy noqtaiy-nazardan da Ukraina Rusiye Federatsiyasınıñ tamır halqlarına qol tutmalı. Ve Ukraina bunı yapa. Rusiye Federatsiyasınıñ sürgün etkeni tamır halqlarınıñ aqları mahsus komissiyası bile parlamentte bar.
— Rusiyeniñ tamır halqlarınıñ vekilleri, öz aqlarınıñ bozuluvı aqqında aytalarmı, olarnı qoruylarmı, yoqsa yoq?
Olar pek farqlılar. Rusiye Federatsiyasında yaşağan Rusiye Federatsiyasınıñ tamır halqları bar olğanını añlamaq kerek. Olarnıñ teşkilâtları 99%-i devlet tarafından kontrol etile. Olar halqara meydançıqlarğa kelip, Rusiye Federatsiyası olarğa nasıl cennet yaşayışını temin etkenini aytalar. Em de Avropa Birligi, Kanada ya da Amerika Qoşma Ştatlarında sığınaq tapqan tamır halqları bar. Tabiiy ki, olar daa çoq muhalifet küçüdir. Men bellesem, 2022 senesine qadar olarnıñ bazıları öz aqlarını qorçalamaq ve Rusiye Federatsiyasınıñ cinaiy siyasetini aydınlatmaq içün faal degil ediler. Ukrainlerniñ tirenüvi Rusiye Federatsiyasınıñ tamır halqları içün ilham oldı.
— Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ tamır halqlarınıñ aqları daimiy forumına tayin etilüviñiz Rusiyeni, 20 seneden berli bu yerde bulunğanından sebep, anda yer almadan çıqarğan edi. Bu nasıl oldı?
Men bellesem, bunıñ pek çoq sebebi bar. Birinciden, o Sovetler Birliginden kele, o vaqıt global birlemniñ memleketleri Rusiyeni ve umumen Sovetler Birligini, basqı altında bulunğan tamır halqlarını qorçalamaq kerek olğan imperiyağa qarşı küçü olaraq körgen ediler. Rusiye Federatsiyası, Sovet Birligin dağılğan soñ, insan aqlarınıñ, şu cümleden tamır halqlarınıñ aqlarınıñ qoruvınen bağlı ciddiy meseleleri olğan bir memleket olaraq çoq vaqıt qabul etilmedi. Bu, Rusiye ükümeti tarafından tayinlengen vekillerniñ bu organ ya da tamır halqlarınıñ aqları başqa müim organlarında mütehassus olaraq qabul etilmesine yol açtı.
Üçünci sebebi. Ukraina, 2014 senesine qadar tamır halqlarınıñ aqlarını qorçalav meselesinde devlet siyaseti seviyesinde pek meraqlanmay edi. 2007 senesi Baş assambleyanıñ tamır halqlarınıñ aqları beyannamesi boyunca qararına rey berilgende, Ukraina rey bermege vazgeçti ve tek 2014 senesi bu beyannamege qol tuttı. Yani Ukraina özü pek faal degil edi.
2014 senesinden başlap, Qırım işğal etilgen soñ, tamır halqlarınıñ bar olğanını tanığan bir areket başlandı. Faal tış siyaseti başlandı, ve bu, Ukrainanıñ Rusiye tecavuzına devam etkeni kibi, tolu miqyaslı istilâ oldı. Bu sebeplerniñ episi Ukraina 2022 senesi Birleşken Milletler Teşkilâtından Rusiye Federatsiyasını çıqarmağa degil de, tek öz temsilcisini yollamağa becerdi.
— Ecnebiy zenaatdaşlarıñıznen çalışmaq ne qadar qıyın? Rusiyeniñ saqlap qalğan ya da şimdi çıqarğan teşviqatınen küreşmek kerekmi? Öz menfaatlarıñıznı qorçalamaq ne qadar qıyın?
Bu pek yahşı bir sual. Bütün dünyadan 16 mütehassıs pek farqlı. Olar bütün milletlerniñ ve umumen bu dünyanıñ çeşitligini aks ettireler. Farqlı fikirler, mevamlar, meselelerniñ çezilüvine yanaşuvlar. Mütehassıslar tamır halqlarınıñ vekillerini diñleyler, olarnıñ sayısı büyük. Bularnıñ episi, daa muzakere etilecek yıllıq esabatnıñ temeli olmalı. 16 mütehassısnıñ episi bu maruzanı muzakere ete.
Ve, elbette, farqlı devletler bar. Bazıları daa demokratik, bazıları daa avtoritar. Rusiye Federatsiyasınıñ ciddiy qorqusı bar, men daa küçlü ve mustaqil bir vaziyetni ileriletmege tırışsam, menimce. Bazı mütehassıslarnı bu qorquza bile. Olar bunı pek küçlü bir laf dep saya bileler. Bunıñ içün qolay degil. Şu cümleden, bazı mütehassıslarnı İran, Çin Halq Cumhuriyeti ya da Rusiyege qoltutqan Afrika memleketleriniñ diplomatları temsil etkende. Keçken sene ve bu sene pek küçlü ifadeler qullanıldı. Olar Ukrainanıñ degil de, bütün bu bölgeniñ tamır halqlarına nisbeten vaziyetini aydınlatalar.
— Siz tamır halqlarınıñ aqları mütehassıs mehanizminiñ 17-nci sessiyasından qayttıñız ve bu aqta Facebookta yazıp, Rusiye tamır halqlarnı sanktsiyalarnı lâğu etmek ve eksiltmek içün qullana, dep qayd ettiniz. Bu mümkünmi?
Rusiye ükümetiniñ nezareti altında olğan tamır halqlarınıñ teşkilâtları, bu sene sanktsiyalar rejimi tamır halqlarına ananeviy hocalıqlarını alıp barmaq içün tehnika satın almağa keder ete, tibbiyet ve ilâclarnı elde etmege qıyınlaştıra, dep bildireler. Ve bu sebepten sanktsiyalarnı lâğu etemiz, çünki olar tek ükümetke degil de, adiy insanlarğa da tesir eteler. Men bellesem, Rusiye Federatsiyasınıñ ükümeti tarafından, sanktsiyalar rejimini yımşatmaq ya da, ideal olaraq, bütünley lâğu etmek içün bir mehanizm olaraq teşkil etilgen.
Bu kibi qıyın ve ciddiy sanktsiyalar altında olar alâ daa raketalarnı yapa bileler. Devletimiz, insanlar, içtimaiy astyapı, tibbiy müessiseler ve balalarğa ateş aça bileler, sanktsiyalar rejimi yımşatılacaq soñ ne olacaq? Olarğa kerek olğanda, er vaqıt olarnı aylanalar. Ekiyüzlülik oyunını oynamayıq. Rusiye Federatsiyası içün bu kerçekten de bir prioritet olsa edi, olar tamır halqları içün tibbiy donatmalarnı ya da maşnalarnı ya da başqa bir şeyni ketirmek içün bir yol tapar ediler. Rusiye Federatsiyası etnik ruslarnıñ yaşayışınen meraqlanmasa, tamır halqları aqqında ne ayta bilemiz.
— Ukrainağa qaytayıq. Ukrainanıñ tamır halqları olaraq tanınmağa istegen qavmiy azlıqlar böylece tanındımı?
Başqa qavmiy gruppalarnen tafsilâtlı mesleatlaşmadım. Amma Gagauzlarnıñ tamır halqı statusını almağa istegenlerini eşittim. Bu yapılmadı, çünki olar öz muhtariyetini Moldovanıñ sıñırlarında qazanalar. Buña köre, tamır halqınıñ Ukraina tışında devlet qurulışı olmaması ve muhtariyetniñ devlet qurulışı olaraq qabul etilmesi şartları kirsetile. Urumlar qavmiy gruppası da bar — bugünki Donetsk vilâyetiniñ toprağında Qırım hanlığı zapt etilgen soñ II. Katerina tarafından sürgün etilgen yunanlardır. Olar 2022 senesinden soñ Ukrainanıñ tamır halqı olmağa istegenlerini ayttılar. Bütün qırımtatarlar bunı istep-istemegenini bilmeyim, amma bazı teşkilâtlar bunı istey.
— Olar Ukraina tamır halqı statusına iddia ete bilelermi?
Men bellesem, iddia ete bileler. Suali şunda ki, devlet bu cedvelni kenişletmege razı olurmı? Bugünde-bugün o, üç milletten ibaret olğan hususiy bir cedveldir. Bu, bu milletlerniñ dialogğa ne qadar faal kirgenlerine bağlı. Üç tamır halqı içün mustaqillikten 2021 senesine qadar aman-aman bütün vaqıt keçti.
— Subetimizni "Ukrainanıñ tamır halqları aqqında" qanunınen başladıq. Onı bitireyik. Üç sene keçti. Sizniñ fikiriñizce, şimdi ne tür eyileşmeler aqqında laf etmek mümkünmi?
Bazı saalarda yahşılaşuvlar aqqında aytmaq mümkün. (2022 senesi kiçik aynıñ 23. künü — muar.) Ukraina qırımtatar tiliniñ inkişaf strategiyasını qabul etkeni içün pek quvandım. Bu bizge, qırımtatarlarğa, onlayn mehanizmlerni qurmaq içün aletler berdi, misal olaraq, Google tercimanına qırımtatar tilini qoşmaq. Amma daa eyileşmek içün yer bar. Bu, tamır halqlarnıñ temsil organları içün uquqiy statusnıñ berilmesi, başqa siyasiy aqlarnıñ pekitilmesi, şu cümleden Qırım yarımadasınıñ ve tamır halqlarınıñ işğalden soñ kelecegini nasıl şekillendirecegimiz aqqında açıq dialog. O, tamır halqlarınıñ mustaqil ukrain devleti çerçivesinde öz-özüni belgilev aqqına esaslanacaqmı, ya da başqa bir şey olacaqmı?
— Yarımada işğalden azat etilecek soñ Qırımnıñ kelecegi nasıl olacaq?
Pek çoq qıyınlıq ve mesele olacaq. Olar pek qıyın olacaqlar, amma kerçekten de qıymetli olacaqlar. Qırımnıñ kelecegini Avropa Birligine kirgen ve 2013 senesinden itibaren ve İtibar İnqilâbından berli küreşken bütün qıymetlerimizge inanğan ukrain devleti çerçivesinde planlaştırmağa ve tasavvur etmege isteyim.
Telegram ve Facebookta Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız