Qırımdaki Rusiye repressiyalarından bütün qorantalar zarar kördiler. Siyasiy mabüsler baba ve oğul olğan qorantalar bar, apishanelerde ise tuvğanları da bar. "Suspilne", üç qırımtatar qadını Lemara, Elvira ve Zera ve olarnıñ esirlikte olğan oğulları aqqında tarif ete.
Bu yarımadada qorantalarğa qarşı yapılğan, ruhnı qırmaq ve bölmek içün yapılğan, amma neticesinde yaqınlar arasındaki bağlarnı pekitip olğan basqılar aqqında ikâyedir.
"Men degilsem, kim olur?": Lemaranıñ oğlu Amethannıñ ikâyesi
Bu sözlerni Qırım faalcisi Amethan Umerov özüne ve etrafındakilerge sıq-sıq tekrarlay edi. O, yardım kerek olğan yerlerde, adaletsizlik olğan yerlerde, yanında olmaq kerek olğan yerlerde özüni yahşı duya edi.
"O çoq şey aytmay, tek areket ete edi. İş urbasını kiyip, yaqınları apiske alınğanlarğa barıp, damlarnı tamir ete, divarlarnı qurıp başlay edi. Bir tintüv olsa, o anda barır edi. Er vaqıt kimge daa ağır olğanını bile edi, — dep onıñ anası, 63 yaşındaki Lemara Umerova hatırladı. — Bazen qayda ketkenini bile bilmey edim. "İşim bar, anam", dep ayta edi.
2015 senesinden Amethan siyasiy mabüslerniñ qorantalarına yardım ete, hasta balalarğa ekimlerniñ ziyaretlerini teşkil ete, mahkeme oturışlarına bara edi.
Amethannıñ qorantası 1968 senesi Qırımğa köçti — qırımtatarlarnıñ kütleviy şekilde qaytmasından çoq evel. Onıñ qartbabası Ayder Kömürci israr ete edi: "Biz birinci qaytmalımız, başqalarğa yol köstermelimiz". Olarğa: "Sizge yer bermeycekler, yaşamağa izin bermeycekler, yerleşmege izin bermeycekler", dep aytıldı. Ve öyle de oldı — Simferopolda (AqmescitRusiye imperiyası ve Şuralar Birligi tarafından Qırımnıñ meskün yerleriniñ adlarını deñiştirüv islâatından evelki adte) yerleşmege tırışqan birinci yerlerinde olarnı red ettiler. Alıp olğan evni qaytarmaq kerek oldı. Militsiya muntazam sürette kelip, olarnı vaqtınca tutqanlarnı para cezasınen cezalandıra edi. Niayet, qorantanı Lenin rayonına, aman-aman iç bir adam yaşamağan, bir qaç boş ev olğan köyge yolladılar.
İşte anda, yaylada, 1986 senesi arman ayında, Amethan doğdı — qorantasınıñ dörtünci balası ve üç qızdan soñ beklenilgen oğlan.
"Oğlunı doğurmağa pek istey edim, — dep Lemara hatırladı. — Aqayım: "Qız — pek güzel", dep ayta edi, amma içimde bir oğlançıqnı bekley edim".
Amethan balalıqtan berli hususiy edi: yüksek sesi, emin közlü ve adaletsizlikke qarşı sabırsızlığı bar edi. Bala bağçasında o, ocalarnen qavğa ete edi, birinci sınıfta ise, oca "favoriyetler"ni ayırğanını ve başqalarğa adaletsiz munasebet köstergenini tüşünerek, onı başqa sınıfa keçirmegenleri içün mektepke barmağa red ete edi. O, yedi yaşında edi. Soñra ocalar onı lider olaraq tasvirley ediler — cemiyetçi, dostane, yaşıtlarına tesir ete bilgen.
"O, bir şey aytmay edi. Birisiniñ qabaatını körse, birden kirişe edi. Susıp olamay, keçip olamay edi", — dey Lemara.
Bir qaç yıldan soñ qorantası, 1944 senesi dedesi Ayder Kömürci sürgün etilgen Bağçasarayğa köçti. Amethan facianıñ hatırlavı müitinde büyüdi — müzey müitinde degil de, subetlerde, hatıralarda, qoranta ikâyelerinde. O, vatanğa qaytmaq arzusı degil de, vazife olğan insanlar arasında östürildi. Qartbaba oña sadece qorantası aqqında aytıp bermey edi, cenkten evelki Bağçasaraynıñ soqaqlarını da köstere edi, anda qırımtatarlar yaşay ediler, sürgünlik aqqında hatırlavlarnen paylaşa ediler, evni coydılar, yañıdan başlağan yaşayışnı. Amethan bularnıñ episini pek dertke oğrattı.
"O, bizge olğan adaletsizlikke qarşı nefret duya edi. O, tek diñlemey edi — o, bunı özüne ala edi", — dey Lemara.
Soñra Amethan öz qorantasını qurdı. Başta olar ayrı yaşay ediler, soñra o qartbabasını baqmağa başladı. Çoq vaqıt devamında onıñ apayınen balaları olmadı.
"Bir kere qadın, oña bal ketirgenini aytıp berdi, o ise para bermege teklif etti, o ise: "Kerekmey. Balalarımız olsun dep dua etiñiz".
Aileniñ dört balası oldı. Amethan beşinci qızınıñ doğuvını körmedi — onı apiske aldılar.
"Qırımda bir çoq adam apiske alındı. O, nevbetteki şey ne ola bilecegini yahşı añlay edi. Onıñ üstünde bir çoq memuriy tevqif bar. Onı daima yollarda toqtata ediler. O, er şeyni yahşı añlay edi, lâkin vazgeçmey edi", — dep Lemara tarif etti.
2019 senesi Amethan Moskvağa ketti. O vaqıt onlarnen qırımtatar, Qırımda devam etken tintüv ve apiske aluvlarğa qarşı narazılıq bildirmek içün Rusiye Yuqarı mahkemesiniñ binasına çıqtı. O, olarnıñ arasında edi. Faalcilerni apiske aldılar, polis bölügine alıp kettiler, soñra para cezasını berdiler.
"Men, elbette, qasevetlengen edim. Amma men oña: "ketme" demedim. Men iç bir vaqıt red etmey edim. Onıñ qartbabası — menim babam — biz sovet zamanında mahkemege barğanda Moskovağa barğan edi. Bu bizim qoranta tarihımıznıñ devamı kibi oldı. Biz onen ğururlana edik", — dep Lemara hatırladı.
Bundan soñ oña qarşı daa dört memuriy protokol tizildi: üçü — 2021 senesi, biri — 2022 senesi. Başta onı fevqulâde vaziyetler vaqtında qaidelerni bozğanı içün cezaladılar. 2022 senesi ise o, cemaat nizamını bozğan vatandaşlarnıñ kütleviy toplaşuvını teşkil etüv maddesi boyunca bir qaç kün memuriy apis cezasını çekti.
Amethanğa cezalandıruv hızmetiniñ hadimleri keldiler. Özlerini tanıttılar, vesiqalarını kösterdiler ve "polisniñ işini qıymetlendirmek içün" yerli sakinlerni soraştıracaqlarını bildirdiler. "Narkotikler, saqlanılğan şeyler ve qomşular" aqqında aytmağa tırıştılar, amma soñra malümatnı yazıp kettiler.
2023 senesi arman ayınıñ 24-nde kün doğmazdan evel Amethannıñ evinde tintüv başlandı. Lemarağa ilk qardaşı telefon etti: "Seidamet Mustafayevniñ evi tintile", — dep ayttı.
Telefonnı söndürmezden evel, onıñ yataq odasına oğlu kirdi: "Ana, kiyin, bizde de tintüv keçireler".
Lemara hatırladı: tintüv vaqtında oğlu tınç edi. FSB hadimleri şeylerni qarıştırğan vaqıt, o, balalarğa yaqınlaştı. Bir qaç daqqa yanlarında yattı, olarnıñ qoqusını içti, quçaqladı.
"O, olarnı tınçlandırdı, yataqqa qoydı. Onıñ areket tarzı öyle... itibarlı, tınç edi. Ne qorqu, ne de telâş", — dey o.
Amethanı alıp ketkende, o: "Men çoqqa ketem" dedi.
Amethannıñ babası insult yaşağan soñ felç oldı. O, ana-babasınıñ ellerini öpdi, anası ve apayını quçaqladı, evge, azbarğa soñki kere baqtı. Apiske alınmazdan evel, o, çoqtan berli arzu etken, amma vaqıt tapmağan içki bezetüv işinen oğraşa edi.
Aynı şu künü qız qardaşınıñ aqayı Eldar Yakubov da apiske alındı. Ekisi de "terroristik faaliyeti"nde qabaatlanıp, Simferopolnıñ (Aqmescitniñ) 2-nci SİZOğa yollanıldı. Anda onı tıraş etmege mecbur ettiler — izaat bermedielr, yalıñız "qanunlarğa köre" dep ayttılar. Mahsulatlar ve şahsiy eşyalarnıñ bir qısmı, içki tertipke esaslanıp, tutıp alındı. O, qorantasına, mabüslerge saba saat 10dan aqşam saat 10ğa qadar yatmağa ve atta yataqlarda oturmağa yasaq etilgenini ayttı. Bütün kün — ayaq üstünde turmaq kerek.
Başta Lemara oğlunen ya da qızınıñ aqayınen iç bir bağ qurmay edi. Soñra birinci mektüpler keldi. Amethan yazğan edi:
"Siziñ terbiyeñiz içün minnetdarım. Bizge aşılağan qıymetler içün. Erte meni köterip, belâğa oğrağanlarğa yardım etmek içün qaçqanıñıznı sıq-sıq hatırlayım. Bu meni şekillendirdi. Ve bu şimdi yardım ete, zorluqlarğa rastkelgende. Siznen ğururlanam".
Amethan apiske alınğan bir qaç ay soñ Qırımdan Rusiyeniñ Rostov-na-Donu şeerine etap etildi. Evi tintilgen soñ onıñ qartbabası Ayder Kömüci ağır hastalandı ve 2024 senesi orta küz ayınıñ 8-nde vefat etti. Amethannıñ babası da 2024 senesi orta küz ayınıñ 21-nde vefat etti.
"Men soñuna qadar mında olacağım": Elviranıñ oğlu Rustemniñ ikâyesi
"Amethan alınğanda, qardaşı Rustem birinci olıp haber aldı. Yataqtan ayaqqa turdı, telefonını aldı ve çekmege başladı. O vaqıt bile, onıñ artından kelecek insanlar ola bilecegini añlay edi. Men oña bir kere dedim: "Belki ketersiñmi? Çoqusı endi apiske alındı". O ise: "Yoq, anam, yoq", — dep cevap berdi. Men ketmeycegim. Men mında soñuna qadar qalacağım. Epimiz ketsek, kim qalır?", — dep 59 yaşında Elvira Osmanova hatırladı.
Onıñ oğlu, jurnalist Rustem Osmanov, büyük ve dostane qırımtatar qorantasında östi. Amethan ve Mustafa degen eki doğmuş ağa-qardaşınen yaqın bağlar balalıqtan peyda oldı. Olarnıñ anaları Lemara, Elvira ve Zera — doğmuş qız-qardaşlar.
"Biz, üç qız-qardaşımız, er vaqıt beraber edik, balalarımız da öyle. Bizim çoq fotoresimimiz bar: balalıqta, yetişkenlikte — er vaqıt berabermiz. Er Cuma künü qartbaba Ayder Kömürciniñ evinde toplaşa edik. Keçken sene o vefat etti, lâkin şimdi adetimizni torunları devam ettireler — olar camiden soñ bizge keleler", — dep Elvira tarif etti.
1989 senesi Rustemniñ doğğan künü qorantada bayram oldı.
"Men er şeyni mavı satın aldım, oğlan olacağına iç şübhelenmedim. Biz onı çoq bekledik. Allah bizge bir oğul berdi. O qadar güzel eken! Er keske aytam: "Menim eñ güzel oğlum bar!" "Bütün analar böyle aytalar", — dep hatırlay o.
Rustem balalıqtan büyük adamğa oşay edi: ciddiy, tüşüncelerine dalğan, diqqatlı. Üç yaşında olğanda urufatlarnı bile, şiirler oquy, entsiklopediyalarnen meraqlana edi.
O, tınç bir bala edi. Az laf ete edi, amma er vaqıt esas mevzunı ayta edi. Mektepke urba ve kravat kiyip kete edi — yaşlıqtan büyük körüne edi", — dep Elvira hatırladı.
O, ingliz ve alman tillerini ögrengen filologiya fakultetine kirdi. Amma, qabarcılıqqa rastkelgende, oca qapar berilgenini añlatqanda, Rustem vesiqalarını alıp ketti.
"Bu babam içün bir ücüm edi. Amma Rustem dedi ki: "Men bunıñ içün oqumağan edim. Men ketsem yahşı olur". Soñra o, çalışmağa başladı, özüni qıdıra edi".
O, ATR qırımtatar telekanalında montaj rejissörı olaraq çalışqan edi. Amma 2015 senesi çiçek ayınıñ 1-nde Qırımda yayınlav toqtatıldı — Rusiye akimiyeti yarımadağa istilâ etken soñ yañıdan qayd etilmege izin bermedi. Kanal Kıyivge köçmege mecbur oldı, Rustem ise Qırımda qaldı.
"Bundan soñra da o, "Qırım birdemligi" içün videolarnı montaj etmege devam etti, diger vatandaş jurnalistlerini ögrete edi. Onıñ işi körünmey, amma müim edi. O, apis cezaları ve adaletsizlik aqqında nasıl ikâye etmek kerekligini añlay edi. Men yanına barıp, onıñ yapqanını közettim, o ise tebessüm etti, maña bir şey aytmadı. Men er vaqıt onıñ video parçalarını kesip çıqarğanını seyir etmege istey edim. Men onı, meselâ, aynı bir şeyni köstermek içün o qadar çoq daqqa kerekmey, dep añlatqanını eşittim. Bu cedvel — bir qaç daqqa, bir qaç saniye. Binanı çekmek kerek, anda olğanıñnı köstermek içün", — dep ana ayttı.
Rustemniñ eki çağına yetmegen balası bar. İş vaqtında o, daima qorantası içün vaqıt tapa edi — balalarnı müzeylerge, qavehanelerge alıp bara, yürüşlerni teşkil ete edi.
2016 senesi FSB birinci kere evini tintti — tehnikası tutıp alındı. O vaqıt onı Amethan qorçaladı — quvetçilerge Rustemni vesiqa olmadan alıp ketmege izin bermedi.
"Bu pek cesür bir şey edi. Amethan sadece köküsinen turğan edi. Çoqusı allarda hatırlayım, bazıda videoğa baqam", — dey Elvira.
2017 senesi Rustem memuriy madde boyunca para cezasını aldı. 2023 senesi onı 5 künge apiske aldılar — o, mahkemege Amethanğa qoltutmaq içün keldi.
Apiske alınğan soñ Rustem, mabüslerniñ ailelerine yardım etip, onıñ işini devam ettirdi. Amma 2024 senesi saban ayında onı da apiske aldılar.
"Men o vaqıt yuqlay edim. Yengenim telefon etti: "Siz evdesizmi? Rustem içün keldiler"... Men ayaqqa turdım, ellerim titredi, dua etmek ya da ketmekni bilmeyim. Maşinağa kirip, suvlât içün şeyler ve halını alıp, oğlumnıñ azbarında namaz qıla edim", — dep Elvira hatırladı.
Vedalaşamadılar, amma Rustem, ellerini buğavlarnen bağlap evden çıqarğanda, onıñ qolunı öpmege yetiştirdi.
"Bir quvetçi şunı dedi: "Eger yahşı terbiyelegen olsa, onı alıp ketmez ediler". Men de: "O pek yahşı bir insan", dedim. O, babasınıñ ve menim ellerimni öpdi, afu soradı — birden bir şeyni kederlendirdi. Men tüşündim: siz, maska taqqan insanlar, analarıñıznıñ qollarını ne vaqıt öpken ediñiz?", — dep köz yaşlarınen ayttı.
Şimdi Rustem, Amethan kibi, Rostov-na-Donu SİZOsında buluna. Onı sahte cinaiy dava boyunca "terror teşkilâtınıñ faaliyetini teşkil etüv"de qabaatlaylar. Elvira mahkemege er seferini sabırsızlıqnen bekley. Oğlunen laf etmek imkânı yoq, amma o, mahkeme zalından oña el salmaq içün kele.
"O, qolunı uzata, yürek işaretini köstere... ve bu menim içün yeterlidir — onıñ sağ olğanını, dayanğanını, yaramay olğanını körmek", — dey Elvira.
"İman ve namusına hainlik etme": Zeranıñ oğlu Mustafanıñ ikâyesi
Mustafa Amethan ve Rustemniñ yanında östi — balalıqtan berli ayırılmağan üç kuzen.
"Olar, doğmuş qardaşlar kibi ediler. Er şeyni beraber yapar ediler: oynay, büyüy, evlene ediler", — dep 61 yaşında Zera Abduramanova, Mustafanıñ anası ayttı.
Qorantası Bağçasarayğa köçken soñ, Mustafa camige barıp, Quran sürelerini ögrenmege başladı. Altı yaşında o, namazğa çağırğan "azan"nı oquy edi.
Mustafa 1988 senesi çiçek ayında doğdı ve qorantasınıñ ekinci balası edi — ablasından soñ. Zera hatırlağan bir vaqianı añlata:
"O, maña pek yahşı yanaşa edi. Bir kün aqşam evimizniñ qapusını bir qadın çaldı ve ötmek istedi. Bizim musafirlerimiz bar edi, ve men aqayıma sabağa soñki parçalarnı qaldırdım. Yardım etip olamağanımnı ayttım. Ve Mustafa, o pek küçük edi, keldi ve dedi: "Ana, sen bizge er vaqıt paylaşmağa ögretken ediñ, ber".
Çeçenistandan Qırımğa cenk vaqtında, Qırımtatar Meclisiniñ teşebbüsinen balalarnı muvaqqat terbiyege ketirmege başladılar, Mustafa anasına yalvarıp: "Ana, birisini alayıq! Olarğa yardım kerek!" O vaqıt o 12 yaşında edi.
"Bizler Muslim oğlançıqnı evge alıp keldik. Olar bir-birini doğmuş kibi quçaqladılar. O da maña "ana" dep baqtı. Mustafa olarğa aynı urbanı almağa rica etti. Biz Muslimni dört ay devamında terbiyeledik. Onı alğanda ekisi de ağladı. Soñ internet peyda olğanda, Mustafa onı qıdırmağa başladı. Bulğan. Muslim bizge musafir olaraq kele edi", — dep Zera hatırladı.
Mustafa balalıqtan para qazanmağa bilgen edi: dağlardan ot toplap, onı Çufut Qalede satqan, qurucılıqta çalışqan. Bütün qazanğanını evge ketire edi.
"O, er şeyni özü yapmağa tırışa edi. Bayram künleri, tatillerde çalışa edi. Men oña "malümat bürosı" dey edim, çünki er kes oña telefon etip, yardım sorap olğanını bile edi. O, kimseni red etmey edi, atta gece maalinde. Bütün qazanğanını qorantasına sarf ete edi — başta yaqınlarına, soñ balalarına. "Balalarnı quvandırmaq kerek", — dep Zera sıcaqlıqnen ayttı.
Mustafa maşna çilengiri olıp, "gazel"de çalışa edi — şeer boyunca naqliyatnen oğraşa edi. Soñra, öz teşebbüsinen, siyasiy mabüslerniñ anaları ve apaylarını Rostov-na-Donu mahkemelerine alıp ketmege başladı.
2017 senesi ilk sefer "qanunsız miting"de iştirak etkeni içün 7 kün apis cezasını aldı. 2019 senesi ise o, eki doğmuş qardaşı Amethannen beraber narazılıq aktsiyasına Moskovağa bardı. O vaqıt ekisine de para cezası berildi.
"Men oña Qırımdan ketmege teklif ettim. O: "Men çıqmaycağım", — dep cevap berdi. "Seni de alıp ketecekler", dedim men. O ise: "Alsınlar", — dedi. Ve apiske alınğan soñ mektüpte şunı yazğan edi: "Ana, maña aytqanıñıznı hatırlayım: "İman ve namusına hainlik etme. Men hainlik etmem", — dey Zera.
2024 senesi saban ayınıñ 5-nde tintüv ötkerilgen künü Zera Qırımda yoq edi. O ve aqayı bir qaç ayğa qızına kettiler, çünki torunınıñ ameliyatı olacaq edi, ve bütün qoranta onıñ sağlığı içün qasevetlene edi.
"Erte tañ edi. Qız odağa tabaqnen kirdi, yanında eki bardaq suv bar edi. Sofa üstüne qoydı ve yavaştan dedi: "Su içiñiz". Men oña baqtım, közleri qasevetli edi. "Ne oldı? Qırımda biri öldi mi? Qartbabamı?" dep soradım. O ise: "Yoq, ana, yoq. Mustafanı 205.5Terroristik teşkilâtnıñ faaliyetini teşkil etmek ve böyle teşkilâtnıñ faaliyetinde iştirak etmekke binaen aldılar. Rustemni de", — dep cevap berdi.
Men ve aqayımnıñ yüregi sıqıldı. Uzaqtan olsaq bile, qorantalarımıznı quçaqlap, bir söz aytıp olamadıq. Tam bir çaresizlik. Amma men Mustafanıñ aytqanlarını hatırlay edim: "Bunıñ nasıl bitecegini körem. Men azırım. Men atta çantamnı azırladım".
Mustafa içün balalarından ayırılmaq pek qıyın. Onıñ dört balası bar. Büyük qızı 2015 senesi doğdı.
"O pek kederlene. "Siz menim içün qasevetlengeniñiz kibi, men de balalarım içün qasevetlenecegim", — dey ana.
Şimdi ağa-qardaşlar — Mustafa Abduramanov, Amethan Umerov ve Rustem Osmanov — Rostov-na-Donu tahqiqat izolâtorlarında bulunalar. Siyasiy sebeplerden olarğa qarşı davalar devam ete. Er kes 15 yıldan 20 yılğa qadar apis cezasını ala bile.
Erkeklerniñ taqip etilüvi olarnıñ balaban ve dostane qorantasını birleştirdi. Olarnıñ anaları ve apayları daa da yaqınlaştılar:
"Bu pek qıyın, amma qoranta repressiyası bizni birleştirdi. Er kün bağda olıp, bir-birimizge yardım etemiz. Mektüpler yazamız, mahkemelerge baramız — zalda olğanlarğa qol tutmaq içün. Yüzlerini körmek — bu bir bayramdır. Cuma künleri evlerimizde toplaşamız. Torunlarımız keleler, bizler pizza sirapiş etemiz ya da özümiz pişiremiz, fotoresimlerni çekip oğullarımızğa yollaymız. Bu bizim gizli ananemizdir. Bu bağnı saqlamaq bizim borcumızdır. Evni saqlap qalmaq içün, anda endi ağrı yaşasa da", — dey Elvira Osmanova.
Telegram, WhatsApp, Facebook, TikTok ve YouTubede Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız