1956 senesi çiçek ayınıñ 28-nde ŞSCBniñ Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumı sürgün etilgen qırımtatarlar içün memuriy nezaretni lâğu etti. Bu, "Hruşçov devri"niñ başlanğıçı edi. 1944 senesi sürgünlikten soñ Qırımnıñ tamır halqı 12 yıl devamında iç bir aqqı yoq edi.
Qırımtatarlar mahsus meskün yerlerde yaşay ediler, olardan çıqmaq yasaq edi, NKVDŞSCBniñ İçki işler halq komissarlığı nezareti altında kömür ocaqlarında ve qurucılıq batalyonlarında mecburiy iş yapmağa mecbur ediler, tatil yoq edi, ağır iş içün ise 200-400 gramm ötmek ala ediler. Sürgün etilgen halqnıñ memuriy nezareti lâğu etilgen soñ, qırımtatar milliy areketi canlandırılmağa başlandı.
Bunıñ nasıl olıp keçkenini Suspilne Qırımğa tarihçı Martin-Oleksandr Kıslıy tarif etti.
Tarihçı dedi ki, 1944 senesi sürgünlikten soñ qırımtatarlar tek vatandaşlıq aqlarından degil de, serbest areket etüv kibi esas insan aqlarından da marum etildi.
"Mahsus mesküz yerlerde mahsus komendantlıqlar bar edi. Komendantnı qayd ete ediler, o cedvellerni tize edi, kimse qaçıp ketmey edi. Aynı şekilde komendant mecburiy ve ağır işniñ yapılması içün nezaret ete edi. Balalar pamuq tarlalarında çalışa ediler. İşni birer-birer tapmaq mümkün edi, ve bu tek şanslı olğanlar içün edi. Ana tilinde tasil yoq edi, — dep Martin-Oleksandr Kıslıy ayttı. — Bazıda mahsus yerlerni GULAGnen qarıştırıp olalar, bu doğru degil. GULAG — tikenli tel arqasında yerleşken lager. Mahsus meskün yer — adiy kolhozdır. İstegiñ olsa, qaç. Amma seni tapıp, cezalaycaqlar. Ve ceza pek qattı olacaqtır. Qaçacaq yer de yoq edi".
ŞSCBniñ Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1956 senesi çiçek ayınıñ 28-nde çıqqan fermanı sürgün etilgen qırımtatarlarğa mahsus yerleşüvlerde yaşamaq ve komendaturalarda qayd olmaqtan azatlıq bere edi, lâkin zapt etilgen mal-mülkniñ qaytarılmasını ve Qırımğa qaytmaq aqqını bermey edi. Daa soñra, aynı yılnıñ ilk qış ayında, ŞSCBniñ Nazirler Şurası "Qırımğa qaytarılmasınıñ qabul etilmemesi" aqqında ayrı bir qarar çıqardı. Tarihçı Martin-Oleksandr Kıslıy dedi ki, repressiyalarnıñ yımşatuvı qırımtatar milliy areketiniñ meydanğa ketirilmesine yardım etti.
"1956 senesi — küreşniñ, ya da qırımtatar milliy areketi dep adlandırğanımıznıñ başlanğıçı aqqında aytmaq kerek olğan zamandır. Ne içün 1956 senesi, çünki bu Stalinniñ ölümi, KPSSniñ 20-nci toplaşuvı, Hruşçovnıñ beyannameleri ve beyanatları. Bularnıñ episi insanlarnı evlerine qaytarmay. Bu sebepten tarihçılar 1956 yılını, küreşniñ daa da ciddiy bir şeyge çevirilüvi, dep sayalar. Amma daa bir nazar noqtası bar ki, qırımtatarlarnıñ milliy areketi — bu 1960-ıncı seneleri başlağan bir şeydir. Kerçekten de, çoq baqış noqtası bar. Mustafa Cemilevniñ 1944 senesi mayısnıñ 18-nde muqavemet areketiniñ başlanuv künü olğanını aytqanı belli", — dep tarihçı ayttı.
1957 senesi qırımtatarlar ŞSCBniñ Yuqarı Şurasına öz siyasiy reabilitatsiyasını ve Qırımğa qaytmasını talap etken muracaatqa 6 biñ imza topladılar.
Soñra 1966 senesi Mustafa Cemilevniñ ilk apis etilmesi, Ayşe Seytmuratova yolbaşçılığındaki dissidentlerniñ Andropovnen körüşüvge barması, Qızıl meydanda narazılıq aktsiyaları oldı. 1967 senesi ilk küz ayında ŞSCBniñ Yuqarı Şurası qırımtatarlarnı Ekinci cian cenki vaqtında devlet hainliginde qabaatlanğanları içün amnistiya etti, amma Qırımğa qaytmaq aqqını bermedi.
1968 senesi ilk gruppalarğa birleştirilgen qırımtatarlar öz başına vatanına qaytıp, ekinci sefer sürgün etildi. 1989 senesine qadar sürgün etilgen milletlerniñ qaytması yasaqları resmen lâğu etildi.
Telegram, WhatsApp, Facebook, TikTok ve YouTubede Suspilne Qırım haberlerine abune oluñız