2022 senesi ekim ayınıñ 21-inde Aluşta işğal makemesi, Oleksandr Taraponnı 2,5 senege maküm etti. Onı RFnıñ Cinaiy qanunnamesiniñ 207.3. maddesi (1. qısmı) — "Rusiye Federatsiyasınıñ Silâlı Quvetleriniñ qullanılması, Rusiye Federatsiyasınıñ devlet organlarınıñ öz vazifeleriniñ yapılması aqqında evelden sahte olğan bilgilerni halq ögünde tarqatuv" sebebinden maküm etti.
İşğal makemesiniñ makemecisi Oleksandr Zaharovnñ Taraponğa bergeni tevqif müddeti, prokurorcılıqnıñ rica etkeninden yarım senege uzundır. 2023 senesi qara qış ayınıñ 17-sinde Şikâyet "makemesi" ükümni deñişmeyip qaldırdı.
Bundan soñ adamnı penitentsiar müessiselerge ketirmege başladılar — Rostov-na-Donu, Volhohrad şeerlerinde, bundan soñ yarım sene Hasavürtte, eki ay Mahaçkalada keçirdi. Tahminen bir ay evel Oleksandrnı Stavropolskıy kraydaki 3. tüzetici müstemlekege etap ettiler.
Bütün bu vaqıt devamında adamnı karantinda tuta ediler, ve umumen böyle degen "şiddetli tutuv şartlarına" yollamağa söz berdiler. Suspilne, onıñ ikâyesini añlata.
"Birinci ayda tüşüne edik ki, cenkni kimse destek etmey. Bunı nasıl destek etmek mümkün?"
Qırım işğal etilgen soñ aile sebeplerinden Taraponlar kiçik qızınen Aluştada qaldılar. 2022 senesi tolu miqyaslı cenkniñ başlanğıcı aqqında aqrabalarından ve Kıyiv vilâyetinde yaşağan yaqınlarından ögrendiler, dep Oleksandrnıñ apayı Adel ayta. Kıyiv vilâyetine ruslarnıñ tankları kire ediler — ailege kerkeç vaqıt rejiminde telefon vastasınen bunı añlata ediler.
"Menim zenaatım — klinik ruhiyatçıdır. Kerçekten de bu, zarar körgen ukainalılarnen menim ilk sessiyam edi. Men Saşkonıñ ağasınıñ qızınen çalışa edim: ana-babasınen o, sığınaqta saqlana edi, qaranlıq, tanklar keteler, men onı tınçlaştıram", — dep qadın hatırlay.
Tolu miqyaslı cenkniñ birinci ayı devamında Adel ve Oleksandr tüşüne ediler ki, Rusiyede bunı kimse destek etmeycek. Faqat birazdan añlaşıldı ki, yañıldılar. O zaman Oleksandr printerni aldı ve cenkke qarşı kâğıtlarnı derc etmege başladı. Anda o, rus analarına muracaat etti, "Şukay svoyih" saytına bağlantını berdi. Ukrainağa ücümni Ekinci cian cenki vaqtında Hitlercilerniñ areketlerinen muqayese etti.
Bu, tahminen ay sürdi. Soñundan qarıqoca ögrendiler ki, Adelniñ eki doğmuş qız qardaşınıñ aqayı añlaşma imzaladı, şu cümleden Herson vilâyetinde cenkleşti. Para içün öldürmege ketti ve bunı gizlimedi. Ailesine bunı ayttı: "Bekleñiz, biraz daa para qazanacağım ve evge qaytacağım".
Eviniñ azbarında Oleksandr bunı yazdı: "Mında cenk cinayetçisi, bala öldüricisi yaşay". Ve yanında cenkke qarşı kâğıtlarnı yapıştırıp astı. "Olar bunı körgende politsiya çağırdılar ve maña qarşı şikâyet yazdılar. Yani bunı kim yapqanını soñuna qadar bilmediler, sadece maña qarşı şikâyet yazdılar", — dep qadın hatırlay.
2022 senesi saban ayınıñ 31-inde bu oldı. O zaman telükesizlikte olmaq içün Saşkonen Adel eki adreste yaşay ediler: Adel mesken kira ete edi, aqayı ise onıñ dairesinde yaşay edi. O zamandan berli qadınğa quvetçiler kelmege başladılar — arizacılardan adresi ve telefon nomerasını ögrendiler.
Politsiyacılar, aqayınıñ yaşağanı dairege aldatmanen kelmesini istediler, dep Adel ayta. Misal olaraq, "sayıcılarğa baqmaq" kerekligini ayta ediler. "Gece saat onda kommunal hızmetçiler olmağa qarar berdiler", — dep qadın añlata.
Quvetçiler, qadınnıñ qızınen beraber yaşağanı meskenni tinttiler. "Rus ordusını itibardan tüşürüv" maddesine mücibi dava açmaq içün bir sebep tapmağa istediler", — dep Adel ayta. Onıñ evini sanki qaidelerge mücibi tinttiler: şaatlar ve protokolnen, faqat Adelge er vaqıt tesir ete ediler, dep qadın ayta. Balasını almaları içün vasiylik organlarını çapırmağa, köpegini öldürmege qorquta ediler. Tepmege ıntıla ediler, amma o zaman yüksek sesnen bağırmağa başladı, bunıñ içün bu areketler bitti.
Soñunda olar, Oleksandrnıñ yaşağanı daireni de tinttiler. Adam, özü politsiyağa qapını açtı. Dairede kâğıtlarnı taptılar. Qarıqocanı ayrı yerlerde sorattılar. Bundan soñ adamnı 14 künge vaqtınca tutuv izolâtorına (VTİ) oturttılar.
"Ayttılar ki, "denatsifikasiya", demek, bir şeyge baqmadan "nasistler"ni tapmaq kerek"
Bundan soñ taqiqat eyyetiniñ reberi, TVHniñ işçilerinen yedi saatlik soratmalar keçirildi. Taqiqatçılar, Adelde tapılğan yedi sene evel çıqarılğan video aqqında bile onı sorattılar. Anda Hitlerniñ nutuğı edi. "Men natsizm ve genotsid mevzusını ögrenem. Ve şunı alâ daa añlayamam — nasıl bütün insaniyet medeniy tecribesini yoq etip, öldürmege istemege başlamaq mümkün", — dep Adel ayta.
2020 senesi kiçik aydan berli Rusiyede natsizm timsalleri ya da oña yaqın timsallerni qullanmağa yasaqlandı. Onıñ qullanmasında "natsizm mefküresine menfiy nisbetniñ şekillengen ve propaganda ya da natsizmniñ manaçığını qıdıruv alâmetleri olmağan" vaqialardan ğayrı. Videonıñ tek talil içün kerekli olğanına baqmadan Adel, memuriy ceza aldı. "Saşkonen meni natsistlernen bağlamağa istediler. Eger "denatsifikatsiya aytsalar, demek, "natsistler"ni bir yerde tapmaq kerek", — dep qadın ayta.
Bundan soñ Oleksandrnı azat ettiler. Qorçalayıcı tedbir bile saylamadılar, bunıñ içün qarıqoca biraz Qırımda serbestçe kete edi. Makeme oturışı tarihını keçire ediler, birinci oturış yaz mevsiminde oldı. Berim ayında üküm çıqaracaq ediler, amma oturış tarihını yañıdan deñiştirdiler. Men tüşüne edim ki, bizni unuttılar, dep Adel ayta. Amma boş ayda Saşkonı apis ettiler.
"Menim alâ daa suallerim bar, ne içün tintüv vaqtında cenkke qarşı kâğıtlarnı özü kösterdi? Men, onıñ ne içün olarnı aşap aşamağanını ya da vannada yaqıp yaqmağanını soradım. Amma Saşa böyle degen çağıruv yapmağa qarar berdi, iç bir şey qorqmaz sanki", — dep qadın ayta.
Oleksandr apis etilgende ne onıñ, ne Adelniñ advokatı bar edi. "Advokatım olamaycağını bile ayttılar. Neticesinde men özüm taptım, ve mümkün eken. Saşko aqqında laf olsa, tamam başlanğıçtan bozmalar bar ediler. Misal olaraq, cinaiy davanı alâ daa açmadılar, amma taqiqatçılar areketlerini endi keçirdiler. Bozmalarnen bozmalar. Amma bunı önemsegen çoq az insan bar", — dep qadın añlata.
"Sen — siyasiysiñ. Yani er bir alda memuriyet içün telükelisiñ"
Şimdi Stavroposlk kraydaki şiddetli rejimli müstemlekede Oleksandrnı tutalar. Apishaneciler aytalar ki, onı "şiddetli tutuv şartları"na ketirecekler, bu mesele endi al etildi.
"Müstemlekede oña şunı ayttılar: "Seniñ böyle maddeñ olğanı içün biz seni şiddetli tutuv şartlarına ketirecekmiz. Biraz, doquz ay içün". Biz tüşüne edik ki, bu nasıldır bir protokol protsedurası, çünki madde sebebinden Saşanı endi şiddetli şartlarda tutalar. Amma müstemlekeniñ işçileri, onıñ ekinci kere ceza izolâtorına ketmesi içün onıñ astına bir şey qoymağa tırışa ediler. Bundan soñ onı maqbul tutuv şartlarına ketirecekler", — dep qadın ayta.
Oturışına adamnı ketirmegen eyyetniñ qararına mücibi, müstemlekede onı "aşırıcı ve terrorcı" olaraq cedvelge kirsettiler, dep Adel añlata. Bundan soñ ondan "açuvlı nizam bozucısı"nı yaptırmaq kerek edi. Oleksandrğa ayttılar ki, kiçik bozma yapmasa, onıñ astına daa büyük bir bozma qoyarlar. Misal içün işçige ücüm. Bu ise ŞİZOda 15 kün. Neticesinde aqayım razı oldı — maykanen formasız işçi onıñ kamerasına kirecek. Kün maalinde bu yasaqtır. Bundan soñ aynı bozmanı ekinci kere qayd ettiler ve onı ŞİZOğa 10 künge yolladılar.
Adelniñ sözlerine köre, operqısımnıñ reberi, müstemlekeniñ başqa işçileri bunı qayd ettiler: "Sen — siyasiysiñ. Yani er bir alda memuriyet içün telükelisiñ. Demek ki, seni şiddetli tutuv şartlarına yollamaq kerek".
Zeerlenüv içün paratsetamol
Eñ az sekiz ay Adel ve qızı Oleksandrnı körmediler, körüşüv aqqına saip olğanına baqmadan. "Operqısımnıñ reberi bile ki, arman ayındaki körüşüv içün biletlerimiz bar, onıñ körüşüv aqqı bar. Ve şimdi onı ŞİZOğa yollamağa başlaylar. Men tüşünem ki, men kene de aqayımnı körmeycegim", — dep qadın ayta.
Yarım sene qarıqoca, mektüpleşip bağlana edi. Adel ayta ki, aqayını AIDS, gepatit, sifilisnen insanlarnen mağazdaki bir kamerağa oturttılar. Anda cep telefonları yoq edi, bunıñ içün tek mektüpler yazıp, laf etmek mümkün edi.
Şimdi ise telefon vastasınen laf eteler. "Bahtına, onıñ ciddiy hastalıqları yoq. Amma bazıda suvuqlana. Bazıda migren ya da +40 ateşi bar. Er bir sebep içün oña paratsetamol apını bereler, yeterli. Ve böylece er kesni tedaviyleyler. O añlattı ki, bir anda bütün kamera zeerlendi, olarnıñ er bir yerinden töküldi. Olarğa ise tek paratsetamol berdiler", — dep Adel hatırlay.
Umumen normal şartlarnı da dayanmaq zor olğanda aqayınıñ şiddetli tutuv şartlarını nasıl keçirecegini bilmey: "Men tüşündi ki, faş yardım etecek. Amma başqa ceetten men, malümatnıñ aksine zarar ketire bileceginden qorqam şimdi. Emin olğanım tek şey — bütün vesiqalaştırılğan malümat kelecekte ükümni iddialaşmağa yardım etecek".
"Amma menim içün şimdi Saşkonıñ nasıl alda olğanını tüşünmek zor ola. O, apishanecilerniñ şartlarına qail olmağa mecbur qaldı. Olar onı tarik eteler, müstemlekede olarnıñ ellerinde absolüt akimiyet toplandı, ve bu qanun akimiyeti degil", — dep Adel qoşa.
Balasını qorçalaması içün qadınğa çıqmağa teklif ettiler. Çünki onıñ bala bağçasında meseleleri bar edi: bala mayıs ayınıñ 9-ındaki paradğa ketmegeni içün vasiylik organlarına qadın aqqında şikâyet yazmağa istey ediler.
"Terbiyecilerniñ añlatqanlarına köre, qızım bunı ayttı: insanlarnı öldürmek yaramaydır, cenk — yaramaydır, babam cenkke qarşıdır, bunıñ içün o da bu bayramda iştirak etmege, çoqtan ölgen insanlarnıñ urbasını kiymege istemey. Ve ummen er bir cenk oña apis etilgen babasını hatırlata", — dep qadın ayta.
Amma şu anda Adel Qırımda qala, çünki Oleksandrnıñ anası hasta. Eger qadın ketse, o öz başına qalır. Bundan ğayrı, mında maniasız para yollamaq, telefon vastasınen aqayınen laf etmek ve er kün yardımcı olmağa tırışmaq mümkün.
Ukrain metniniñ müellifi: Suspilne içün ZMINA jurnalisti Natalâ Adamovıç.
***
"Ğafarov-Şırinh cedveli: telüke astında bulunğan qırımtatarlarnı qurtaruv" leyhası çerçivesinde bu maqale yazıldı. Transition Promotion Program çerçivesinde Çehiya Cumhuriyeti Tış işleri nazirliginiñ maliyeviy yardımınen bu leyha yerine ketirildi. Bu malümatta añlatılğan nazar noqtalarınıñ saipleri müelliflerdir ve Çehiya Cumhuriyeti TİNniñ resmiy nazar noqtasını tasvir etmeyler.
